Đề 5 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dân số học

Đô thị hóa là quá trình chuyển đổi từ xã hội nông thôn sang xã hội thành thị, thể hiện qua sự gia tăng tỷ lệ dân số sống ở các khu vực thành phố và thị trấn. Quá trình này thường đi kèm với sự phát triển kinh tế và công nghiệp.

Tỷ lệ lạm phát là một chỉ số kinh tế, phản ánh mức độ tăng giá chung của hàng hóa và dịch vụ trong một thời gian nhất định. Các chỉ số còn lại (tỷ suất sinh thô, tỷ suất tử thô, tỷ suất di cư thuần) đều là các chỉ số dân số học cơ bản, đo lường các quá trình dân số chính.

Mô hình chuyển đổi nhân khẩu học mô tả sự thay đổi từ mức sinh và tử cao sang mức sinh và tử thấp khi một xã hội phát triển kinh tế và xã hội. Mô hình này thường được chia thành nhiều giai đoạn, phản ánh sự thay đổi trong cơ cấu dân số.

Để đối phó với tình trạng tỷ lệ sinh thấp và già hóa dân số, nhiều quốc gia áp dụng các chính sách khuyến khích sinh đẻ, bao gồm hỗ trợ tài chính cho các gia đình có con (trợ cấp sinh con, trợ cấp nuôi con), cung cấp dịch vụ chăm sóc trẻ em (nhà trẻ, trường mẫu giáo), và các chính sách hỗ trợ khác để giảm gánh nặng chi phí và thời gian nuôi con.

Tổng tỷ suất sinh (TFR) là số con trung bình mà một phụ nữ dự kiến sẽ sinh ra trong suốt cuộc đời sinh sản của mình, nếu như người phụ nữ đó trải qua tỷ lệ sinh theo độ tuổi hiện tại trong suốt cuộc đời sinh sản (thường từ 15-49 tuổi).

Giai đoạn chuyển đổi sớm của quá trình chuyển đổi nhân khẩu học đặc trưng bởi tỷ lệ tử vong giảm mạnh do cải thiện y tế và điều kiện sống, trong khi tỷ lệ sinh vẫn còn cao do các yếu tố kinh tế, xã hội và văn hóa chưa thay đổi nhanh chóng. Điều này dẫn đến sự tăng trưởng dân số nhanh chóng.

Tuổi thọ trung bình khi sinh là một chỉ số thống kê quan trọng, ước tính số năm trung bình mà một trẻ sơ sinh có thể sống được nếu tỷ lệ tử vong theo độ tuổi hiện tại không thay đổi trong suốt cuộc đời của họ. Nó phản ánh tình trạng sức khỏe và điều kiện sống của một cộng đồng.

Các yếu tố như chế độ ăn uống, dinh dưỡng, ô nhiễm môi trường, thói quen hút thuốc và uống rượu đều ảnh hưởng đến sức khỏe và do đó có thể tác động đến tỷ lệ tử vong. Màu tóc tự nhiên là một đặc điểm di truyền không liên quan trực tiếp đến sức khỏe và tỷ lệ tử vong.

Dân số học là khoa học nghiên cứu về quy mô, cơ cấu, sự phân bố và sự thay đổi của dân số theo thời gian, cũng như các yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa, sinh học, địa lý tác động đến các quá trình dân số (sinh, tử, di cư).

Di cư từ nông thôn ra thành thị chủ yếu do sự hấp dẫn của các cơ hội kinh tế, xã hội và dịch vụ tốt hơn ở thành thị. Chất lượng cuộc sống tốt hơn ở nông thôn KHÔNG phải là yếu tố thúc đẩy di cư ra thành thị, mà ngược lại, thường là yếu tố giữ chân người dân ở lại nông thôn hoặc thu hút người từ thành thị về nông thôn (nhưng xu hướng chính vẫn là di cư từ nông thôn ra thành thị).

Các nguồn dữ liệu chính trong dân số học bao gồm điều tra dân số, hệ thống đăng ký hộ tịch (ghi lại sinh, tử, kết hôn, ly hôn), và các cuộc điều tra mẫu. Dữ liệu từ mạng xã hội có thể cung cấp thông tin về dân số, nhưng thường không được coi là nguồn dữ liệu chính thức và toàn diện trong nghiên cứu dân số học do tính đại diện và độ tin cậy có thể hạn chế.

Già hóa dân số là quá trình tăng tỷ lệ người cao tuổi (thường được định nghĩa là trên 60 hoặc 65 tuổi) trong tổng dân số. Điều này thường xảy ra do tỷ lệ sinh giảm và tuổi thọ trung bình tăng lên.

Di cư tự nguyện là hình thức di cư mà người dân tự quyết định di chuyển vì các lý do cá nhân hoặc kinh tế, như tìm kiếm việc làm, cơ hội học tập, hoặc cải thiện chất lượng cuộc sống. Các hình thức di cư còn lại (tị nạn, thiên tai, cưỡng bức) thường là di cư không tự nguyện hoặc bị ép buộc.

Mô hình hóa dân số là việc sử dụng các mô hình toán học và thống kê để dự báo sự thay đổi dân số trong tương lai, dựa trên các giả định về tỷ lệ sinh, tỷ lệ tử, và di cư. Các mô hình này giúp các nhà hoạch định chính sách dự đoán xu hướng dân số và lập kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội.

Tính đến năm 2023, dân số thế giới đã vượt quá 8 tỷ người và tiếp tục tăng lên. Các tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc thường xuyên cập nhật số liệu dân số thế giới.

Châu Phi hiện nay là khu vực có tỷ lệ tăng dân số tự nhiên cao nhất trên thế giới, chủ yếu do tỷ lệ sinh vẫn còn cao và tỷ lệ tử vong đã giảm đáng kể trong những thập kỷ gần đây.

Chỉ số phát triển con người (HDI) là một chỉ số tổng hợp đo lường sự phát triển của một quốc gia dựa trên ba khía cạnh chính: sức khỏe (thể hiện qua tuổi thọ trung bình), giáo dục (thể hiện qua số năm đi học trung bình và số năm đi học kỳ vọng) và thu nhập (thể hiện qua GNI bình quân đầu người). HDI có liên quan mật thiết đến các yếu tố dân số học và thường được sử dụng để đánh giá mức độ phát triển kinh tế - xã hội.

Trong dân số học, `cohort` (nhóm когорта) dùng để chỉ một nhóm người có chung một sự kiện dân số quan trọng trong cùng một khoảng thời gian, thường là năm sinh (nhóm когорта sinh). Nghiên cứu когорта cho phép theo dõi và phân tích sự thay đổi của một nhóm dân số theo thời gian.

Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh (infant mortality rate) là số trẻ em tử vong dưới 1 tuổi (tức là trong năm đầu đời) trên 1000 trẻ sinh sống trong cùng năm. Đây là một chỉ số quan trọng về sức khỏe và phúc lợi của một quốc gia.

Dân số quá đông ở đô thị lớn có thể gây ra nhiều vấn đề tiêu cực như ô nhiễm môi trường (không khí, nước, tiếng ồn), quá tải cơ sở hạ tầng (giao thông, điện, nước, xử lý rác thải), thiếu nhà ở, gia tăng tệ nạn xã hội và áp lực lên các dịch vụ công cộng.

Cải thiện hệ thống y tế, bao gồm tiếp cận dịch vụ y tế tốt hơn, thuốc men, công nghệ y tế tiên tiến, và các chương trình chăm sóc sức khỏe cộng đồng, đóng vai trò quan trọng trong việc giảm tỷ lệ tử vong ở mọi lứa tuổi, đặc biệt là người lớn tuổi.

Chính sách một con của Trung Quốc được thực hiện nhằm mục tiêu kiểm soát và giảm tốc độ tăng dân số quá nhanh, do lo ngại về áp lực dân số lên tài nguyên thiên nhiên, môi trường và phát triển kinh tế - xã hội.

Gánh nặng dân số đề cập đến tỷ lệ người phụ thuộc (trẻ em dưới 15 tuổi và người già trên 65 tuổi) so với lực lượng lao động (15-64 tuổi). Tỷ lệ người phụ thuộc cao có thể tạo ra áp lực lớn lên hệ thống kinh tế và xã hội để hỗ trợ nhóm không làm việc.

Tỷ lệ giới tính khi sinh tự nhiên thường hơi lệch về phía bé trai, với khoảng 105 bé trai được sinh ra trên 100 bé gái trên toàn cầu. Sự chênh lệch này là tự nhiên và có thể do yếu tố sinh học.

Cửa sổ cơ hội dân số xảy ra khi tỷ lệ sinh giảm, dẫn đến tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động (15-64 tuổi) tăng lên so với tỷ lệ dân số phụ thuộc (trẻ em và người già). Điều này tạo ra cơ hội cho tăng trưởng kinh tế nếu quốc gia có thể tận dụng được lực lượng lao động này.

Tháp dân số là biểu đồ thể hiện cơ cấu dân số theo độ tuổi và giới tính. Hình dạng của tháp (ví dụ: đáy rộng, đỉnh nhọn, hình trụ) cho thấy tỷ lệ người trẻ, người trung niên và người già trong dân số, từ đó phản ánh cơ cấu tuổi và xu hướng phát triển dân số.

Khi tỷ lệ sinh giảm mạnh, số lượng trẻ em sinh ra ít hơn, làm cho đáy tháp dân số (nhóm tuổi trẻ) hẹp lại. Trong khi đó, những thế hệ trước già đi, làm cho đỉnh tháp (nhóm tuổi già) rộng ra, dẫn đến tháp dân số có dạng `thu hẹp đáy, mở rộng đỉnh`.

Di cư quốc tế là sự di chuyển dân cư vượt qua biên giới quốc gia. Di cư từ nông thôn ra thành thị là di cư nội địa (internal migration), diễn ra trong phạm vi một quốc gia, do đó không phải là di cư quốc tế.

Mật độ dân số được tính bằng cách chia tổng dân số của một khu vực (quốc gia, vùng, tỉnh, thành phố...) cho diện tích lãnh thổ của khu vực đó. Đơn vị thường dùng là người/km² hoặc người/dặm².

Giáo dục cho phụ nữ và khả năng tiếp cận dịch vụ y tế sinh sản (bao gồm kế hoạch hóa gia đình) là những yếu tố quan trọng nhất ảnh hưởng đến tỷ lệ sinh. Khi phụ nữ được giáo dục tốt hơn và có quyền kiểm soát sinh sản, tỷ lệ sinh thường giảm xuống.