Đề 7 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dân số học

Tổng tỷ suất sinh (TFR) là số con trung bình mà một phụ nữ dự kiến sẽ sinh ra trong suốt cuộc đời sinh sản của mình, nếu người đó trải qua các mức sinh theo độ tuổi hiện tại. TFR là một chỉ số quan trọng để đánh giá khả năng thay thế thế hệ và dự báo dân số.

Tỷ lệ người trên 65 tuổi trong tổng dân số là một chỉ số quan trọng để đo lường mức độ già hóa dân số. Tỷ lệ này càng cao cho thấy dân số càng già. Các chỉ số khác như tỷ suất sinh thô và tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh liên quan đến các khía cạnh khác của dân số.

Đô thị hóa là quá trình tăng tỷ lệ dân số sống ở khu vực thành thị so với khu vực nông thôn. Nó bao gồm cả sự tăng trưởng dân số tự nhiên ở thành thị và sự di cư từ nông thôn ra thành thị, dẫn đến sự tập trung dân cư ngày càng cao ở các đô thị.

Tuổi thọ trung bình là số năm trung bình mà một người dự kiến sống được kể từ khi sinh ra. Các yếu tố như chiến tranh, dịch bệnh nghiêm trọng (ví dụ: đại dịch), hoặc thiên tai có thể làm tăng tỷ lệ tử vong, đặc biệt là ở các nhóm tuổi trẻ, dẫn đến giảm tuổi thọ trung bình của dân số.

Tháp dân số là biểu đồ thể hiện phân bố dân số theo nhóm tuổi và giới tính. Hình dạng tháp (ví dụ: đáy rộng, đỉnh hẹp, hình trụ) phản ánh cơ cấu tuổi và tiềm năng tăng trưởng dân số của một quốc gia.

Cơ cấu dân số theo tuổi (age structure) của một quốc gia có thể thay đổi do nhiều yếu tố, bao gồm: thay đổi mức sinh và mức tử vong (ảnh hưởng đến số lượng người ở các nhóm tuổi khác nhau), di cư quốc tế (làm thay đổi thành phần dân số), và các sự kiện lịch sử lớn (gây ra những biến động dân số đáng kể).

Tổng điều tra dân số (census) là quá trình thu thập, biên soạn và công bố dữ liệu nhân khẩu học, kinh tế và xã hội tại một thời điểm xác định cho tất cả mọi người sống trong một quốc gia hoặc vùng lãnh thổ. Đây là nguồn dữ liệu toàn diện và chi tiết nhất về dân số.

Dân số tối ưu (optimum population) là một khái niệm lý thuyết trong dân số học, đề cập đến quy mô dân số lý tưởng mà tại đó phúc lợi kinh tế và xã hội bình quân đầu người (hoặc trên một đơn vị tài nguyên) được tối đa hóa. Quy mô dân số tối ưu không cố định và có thể thay đổi theo điều kiện kinh tế, công nghệ và xã hội.

Lợi tức nhân khẩu học (demographic dividend) là tiềm năng tăng trưởng kinh tế có thể xảy ra khi cơ cấu tuổi dân số thay đổi, cụ thể là khi tỷ lệ người trong độ tuổi lao động (15-64 tuổi) tăng lên so với dân số phụ thuộc (trẻ em và người già). Điều này tạo ra lực lượng lao động lớn hơn để thúc đẩy kinh tế.

Nhiều quốc gia phát triển đang đối mặt với thách thức dân số già hóa nhanh chóng do tỷ lệ sinh thấp kéo dài và tuổi thọ tăng lên. Điều này gây áp lực lên hệ thống phúc lợi xã hội, y tế, và thị trường lao động.

Dân số học cung cấp thông tin quan trọng và phân tích về quy mô, cơ cấu, phân bố và biến động dân số, có ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực. Nó giúp dự báo nhu cầu giáo dục, y tế, lập kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội, nghiên cứu thị trường và marketing, cũng như nhiều lĩnh vực khác liên quan đến con người và xã hội.

Di cư bắt buộc hoặc cưỡng bức (forced migration) xảy ra khi người dân buộc phải rời bỏ nơi cư trú do các yếu tố đe dọa tính mạng, an ninh hoặc điều kiện sống, như chiến tranh, xung đột vũ trang, đàn áp chính trị, thiên tai, hoặc các thảm họa môi trường.

Thu thập và sử dụng dữ liệu dân số, đặc biệt là dữ liệu cá nhân, đặt ra nhiều vấn đề đạo đức, trong đó bảo mật và quyền riêng tư thông tin cá nhân là một trong những thách thức lớn nhất. Cần có các biện pháp bảo vệ thông tin cá nhân khỏi bị lạm dụng hoặc sử dụng sai mục đích.

Mức sinh của một quốc gia bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố kinh tế, xã hội, văn hóa và chính trị, bao gồm mức độ đô thị hóa, trình độ học vấn của phụ nữ, chính sách dân số của chính phủ, tiếp cận dịch vụ y tế sinh sản, và các yếu tố kinh tế xã hội khác. Màu sắc quốc kỳ là yếu tố không liên quan đến mức sinh.

Tỷ lệ giới tính khi sinh (sex ratio at birth) thường được tính là số bé trai được sinh ra sống trên 100 bé gái được sinh ra sống. Tỷ lệ này thường dao động trong khoảng 105-107 bé trai trên 100 bé gái ở hầu hết các quốc gia một cách tự nhiên.

Dự báo dân số thường sử dụng các mô hình toán học và thống kê phức tạp, dựa trên việc phân tích xu hướng dân số hiện tại và quá khứ về sinh, tử, và di cư. Các mô hình này có thể bao gồm các phương pháp như chiếu dân số theo thành phần (cohort-component method) để dự đoán quy mô dân số và cơ cấu tuổi trong tương lai.

Quán tính dân số (population momentum) là hiện tượng dân số vẫn tiếp tục tăng trưởng trong một thời gian sau khi tỷ suất sinh đã giảm xuống mức thay thế. Điều này là do cấu trúc tuổi trẻ của dân số: số lượng lớn người trẻ bước vào độ tuổi sinh đẻ vẫn tạo ra nhiều ca sinh, dù mỗi cá nhân sinh ít con hơn.

Dân số già hóa có thể dẫn đến nhiều thách thức kinh tế - xã hội, bao gồm áp lực lên hệ thống phúc lợi, thiếu hụt lao động, và giảm tăng trưởng kinh tế. Tuy nhiên, dân số già hóa thường không trực tiếp gây ra tỷ lệ thất nghiệp gia tăng trong giới trẻ; ngược lại, có thể tạo ra nhiều cơ hội việc làm hơn khi lực lượng lao động thu hẹp.

Sự thay đổi dân số chủ yếu được quyết định bởi ba yếu tố: sinh (births), tử (deaths), và di cư (migration). Kết hôn là một sự kiện xã hội liên quan đến gia đình nhưng không trực tiếp cấu thành sự thay đổi quy mô dân số.

Tỷ lệ phụ thuộc là tỷ lệ người không trong độ tuổi lao động (trẻ em và người già) trên số người trong độ tuổi lao động. Khi số người trong độ tuổi lao động tăng lên so với dân số chung, mẫu số tăng, làm cho tỷ lệ phụ thuộc giảm xuống.

Di cư quốc tế là sự di chuyển dân cư qua biên giới quốc gia từ một quốc gia này sang quốc gia khác. Di cư nội bộ là sự di chuyển dân cư trong phạm vi biên giới của một quốc gia (ví dụ: từ nông thôn ra thành thị). Quy mô, tính chất và động cơ của hai loại di cư này có thể khác nhau.

Mức sinh thay thế là mức sinh trung bình mà mỗi cặp vợ chồng cần có để thay thế chính họ, tức là duy trì quy mô dân số ổn định từ thế hệ này sang thế hệ khác, không tăng cũng không giảm trong dài hạn. Mức sinh thay thế thường xấp xỉ 2.1 con/phụ nữ.

Bùng nổ dân số trong giai đoạn đầu chuyển đổi nhân khẩu học xảy ra do mức sinh vẫn duy trì ở mức cao (do quán tính văn hóa, kinh tế...) trong khi mức tử vong giảm mạnh nhờ tiến bộ y tế, vệ sinh, dinh dưỡng. Sự chênh lệch lớn giữa mức sinh và mức tử vong dẫn đến tăng trưởng dân số nhanh chóng.

Mô hình chuyển đổi nhân khẩu học thường được chia thành 4 giai đoạn chính, mô tả sự thay đổi trong mức sinh và mức tử vong theo thời gian khi các xã hội chuyển từ trạng thái tiền công nghiệp sang hậu công nghiệp. Một số mô hình mở rộng có thể chia thành 5 giai đoạn.

Giai đoạn 4 (Hậu công nghiệp) của mô hình chuyển đổi nhân khẩu học đặc trưng bởi mức sinh và mức tử vong đều thấp và ổn định, dẫn đến tăng trưởng dân số chậm hoặc thậm chí suy giảm. Các giai đoạn trước đó có mức sinh và tử vong cao hoặc giảm dần.

Phân tích когортный (cohort analysis) là một phương pháp quan trọng trong dân số học, tập trung vào việc theo dõi và phân tích sự thay đổi dân số của một nhóm người (когорта) có chung một sự kiện nhân khẩu học (ví dụ: sinh ra trong cùng một năm, kết hôn trong cùng một năm) qua thời gian. Phương pháp này giúp hiểu rõ hơn về xu hướng nhân khẩu học và các yếu tố ảnh hưởng đến когорта.

Chính sách dân số khuyến khích sinh đẻ (pro-natalist policy) nhằm tăng tỷ lệ sinh trong dân số. Các biện pháp thường bao gồm ưu đãi về tài chính (trợ cấp tiền mặt, giảm thuế), phúc lợi xã hội (trợ cấp chăm sóc trẻ em, nghỉ phép thai sản kéo dài), tuyên truyền khuyến khích sinh nhiều con, và các biện pháp hỗ trợ khác.

Tỷ lệ tử vong trẻ sơ sinh (Infant Mortality Rate - IMR) là số ca tử vong của trẻ em dưới 1 tuổi trên 1.000 ca sinh sống trong một năm nhất định. Đây là một chỉ số quan trọng về sức khỏe cộng đồng và điều kiện sống của một quốc gia.

Chính sách một con của Trung Quốc (thực hiện từ 1979 đến 2015) có mục tiêu chính là kiểm soát tốc độ tăng trưởng dân số nhanh chóng, nhằm giảm áp lực lên tài nguyên thiên nhiên, môi trường và cơ sở hạ tầng, cũng như thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Tỷ suất sinh thô (Crude Birth Rate - CBR) được định nghĩa là số trẻ em sinh ra sống trên 1.000 dân số trong một năm. Đây là một chỉ số cơ bản đo lường mức sinh của một quần thể.