Đề 10 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Ký sinh trùng

Vệ sinh an toàn thực phẩm và nấu chín kỹ thức ăn là biện pháp quan trọng hàng đầu để phòng ngừa nhiều bệnh ký sinh trùng lây truyền qua đường thực phẩm, như giun sán, amip, sán dây. Các biện pháp khác quan trọng cho các bệnh ký sinh trùng khác (vaccine, thuốc tẩy giun định kỳ, màn chống muỗi).

Xét nghiệm huyết thanh học (như ELISA, Western blot) được sử dụng để phát hiện kháng thể kháng sán lá gan lớn trong máu, giúp chẩn đoán bệnh sán lá gan lớn, đặc biệt trong giai đoạn sớm khi chưa có trứng trong phân. Xét nghiệm phân tìm trứng có thể âm tính trong giai đoạn sớm hoặc nhiễm trùng lạc chỗ. Nội soi và CT ổ bụng có thể hỗ trợ chẩn đoán nhưng không phải xét nghiệm đặc hiệu phát hiện ký sinh trùng.

Naegleria fowleri là một loại amip tự do sống trong nước ngọt ấm, có thể gây bệnh viêm não màng não nguyên phát do amip (PAM), thường được gọi là `amip ăn não người`. Các amip khác (Giardia, Entamoeba, Cryptosporidium) chủ yếu gây bệnh đường ruột.

Giai đoạn hữu tính (sporogony) của ký sinh trùng Plasmodium xảy ra trong cơ thể muỗi Anopheles. Muỗi hút máu người bệnh có giao bào, giao bào kết hợp tạo hợp tử, phát triển thành thoa trùng trong tuyến nước bọt muỗi. Giai đoạn vô tính (schizogony) xảy ra trong cơ thể người (gan và hồng cầu).

Nguyên tắc `5F` (Flies, Fingers, Feces, Food, Fields - Ruồi, Ngón tay, Phân, Thực phẩm, Đồng ruộng) tập trung vào các yếu tố trung gian và đường lây truyền của các bệnh lây qua đường phân - miệng, bao gồm nhiều bệnh ký sinh trùng đường ruột (như giun đũa, giun tóc, amip lỵ, giardia). Nguyên tắc này nhấn mạnh tầm quan trọng của vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường và an toàn thực phẩm.

Giun đũa Ascaris lumbricoides lây truyền chủ yếu qua đường phân - miệng. Trứng giun từ phân người bệnh thải ra môi trường, nhiễm vào đất, nước, thực phẩm. Người nuốt phải trứng giun sẽ bị nhiễm bệnh.

Bệnh sốt rét là bệnh do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, lây truyền qua muỗi Anopheles đốt. Các lựa chọn khác là các loại ký sinh trùng khác gây bệnh khác (Trypanosoma gây bệnh ngủ châu Phi, Leishmania gây bệnh Leishmania, Entamoeba histolytica gây bệnh lỵ amip).

Ký sinh trùng sốt rét (Plasmodium falciparum) có thể làm trầm trọng thêm tình trạng thiếu máu hồng cầu hình liềm. Người mang gene bệnh hồng cầu hình liềm có khả năng kháng sốt rét cao hơn, nhưng khi nhiễm sốt rét, bệnh hồng cầu hình liềm có thể nặng hơn do hồng cầu hình liềm dễ bị phá hủy và tắc nghẽn mạch máu. Giun móc gây thiếu máu nhưng không đặc biệt liên quan đến hồng cầu hình liềm. Giun kim và amip lỵ ít liên quan đến thiếu máu hồng cầu hình liềm.

Kiểm soát vectơ (vector control) là biện pháp quan trọng để phòng chống các bệnh ký sinh trùng có vật trung gian truyền bệnh (ví dụ: muỗi truyền sốt rét, ruồi Tse Tse truyền bệnh ngủ châu Phi). Biện pháp này bao gồm loại bỏ nơi sinh sản của vectơ, sử dụng hóa chất diệt vectơ, hoặc các biện pháp sinh học. Các biện pháp khác tập trung vào người bệnh hoặc cá nhân.

Thay đổi kháng nguyên bề mặt liên tục (antigenic variation) là một cơ chế trốn tránh miễn dịch phổ biến của ký sinh trùng. Bằng cách thay đổi cấu trúc protein bề mặt, ký sinh trùng `qua mặt` hệ miễn dịch vật chủ, khiến kháng thể đã tạo ra trước đó không còn hiệu quả. Các cơ chế khác ít phổ biến hơn hoặc không chính xác trong mô tả.

Màn tẩm hóa chất diệt côn trùng (ITNs) là biện pháp phòng ngừa bệnh sốt rét hiệu quả, bằng cách tạo ra hàng rào vật lý và hóa học ngăn chặn muỗi đốt người vào ban đêm (thời điểm muỗi Anopheles hoạt động), giảm nguy cơ lây truyền ký sinh trùng sốt rét. ITNs không có tác dụng điều trị bệnh, tiêu diệt ký sinh trùng trong người, hay tăng cường miễn dịch.

Bệnh ngủ châu Phi do ký sinh trùng Trypanosoma brucei gây ra, được truyền chủ yếu qua vết đốt của ruồi Glossina, còn gọi là ruồi Tse Tse. Ruồi Anopheles là vectơ của bệnh sốt rét, ruồi Phlebotomus truyền bệnh Leishmania, ruồi nhà thường liên quan đến lây truyền vi khuẩn và virus hơn là ký sinh trùng đường máu.

Xét nghiệm máu tìm kháng thể thường không được sử dụng rộng rãi để chẩn đoán bệnh do ngoại ký sinh trùng. Ngoại ký sinh trùng sống trên bề mặt cơ thể, nên chẩn đoán thường dựa vào quan sát trực tiếp hoặc soi mẫu da, lông, tóc. Xét nghiệm máu có thể hữu ích cho nội ký sinh trùng hoặc trong một số trường hợp ngoại ký sinh trùng gây phản ứng toàn thân, nhưng không phải phương pháp chẩn đoán chính.

Xét nghiệm phân là phương pháp trực tiếp và phổ biến để chẩn đoán nhiễm ký sinh trùng đường ruột. Phân được kiểm tra dưới kính hiển vi để tìm trứng, ấu trùng hoặc bào nang của ký sinh trùng. Các xét nghiệm khác ít trực tiếp hơn hoặc không đặc hiệu cho chẩn đoán ký sinh trùng đường ruột.

Một số loài protozoa (động vật nguyên sinh) có khả năng quang hợp (tự dưỡng) nhờ chứa lục lạp, ví dụ như Euglena, nhưng chúng cũng có thể sống ký sinh hoặc hoại sinh tùy điều kiện. Hầu hết ký sinh trùng hoàn toàn phụ thuộc vào vật chủ để lấy chất dinh dưỡng (dị dưỡng).

Thuốc tẩy giun (anthelmintic) là nhóm thuốc đặc hiệu để điều trị nhiễm giun sán. Kháng sinh điều trị nhiễm khuẩn, kháng virus điều trị nhiễm virus, và thuốc kháng nấm điều trị nhiễm nấm. Mỗi nhóm thuốc có tác dụng trên các loại tác nhân gây bệnh khác nhau.

Bệnh `chân voi` (bệnh bạch huyết do giun chỉ) do giun chỉ bạch huyết (Wuchereria bancrofti, Brugia malayi, Brugia timori) gây ra. Giun chỉ trưởng thành sống trong hệ bạch huyết, gây tắc nghẽn và phù bạch huyết mạn tính, dẫn đến biến dạng chi. Các loại giun khác gây bệnh khác (giun móc gây thiếu máu, giun kim gây ngứa hậu môn, giun tóc gây viêm đại tràng).

Ký sinh trùng là sinh vật sống trên hoặc trong cơ thể vật chủ (sinh vật khác), nhận chất dinh dưỡng hoặc nơi trú ẩn từ vật chủ, đồng thời gây hại cho vật chủ. Các lựa chọn khác mô tả các hình thức sống khác nhau (cộng sinh, tự dưỡng, hoại sinh) chứ không phải ký sinh.

Cryptosporidium parvum là một loại protozoa gây bệnh tiêu chảy do Cryptosporidium (cryptosporidiosis), đặc biệt nguy hiểm ở trẻ em và người suy giảm miễn dịch. Bệnh thường lây qua đường nước ô nhiễm. Các ký sinh trùng khác gây bệnh khác (Trichomonas vaginalis gây viêm âm đạo, Toxoplasma gondii gây bệnh toxoplasmosis, Trypanosoma cruzi gây bệnh Chagas).

Ký sinh trùng cơ hội là những ký sinh trùng thường không gây bệnh hoặc gây bệnh nhẹ ở người có hệ miễn dịch bình thường, nhưng có thể gây bệnh nặng hoặc đe dọa tính mạng ở người có hệ miễn dịch suy yếu (ví dụ: bệnh nhân HIV/AIDS, người dùng thuốc ức chế miễn dịch). Các lựa chọn khác không phản ánh đúng bản chất của ký sinh trùng cơ hội.

Ấu trùng Filariform của giun móc là giai đoạn xâm nhập vào cơ thể người qua da, thường là qua da bàn chân khi tiếp xúc với đất nhiễm ấu trùng. Ấu trùng Rhabditiform là giai đoạn phát triển trong môi trường bên ngoài, trứng giun là giai đoạn thải ra môi trường, giun trưởng thành sống trong ruột non.

Vật chủ trung gian là vật chủ tạm thời trong chu kỳ sống của ký sinh trùng, nơi ký sinh trùng phát triển giai đoạn ấu trùng hoặc sinh sản vô tính. Vật chủ cuối cùng là nơi ký sinh trùng trưởng thành và sinh sản hữu tính. Ký sinh trùng có thể cần một hoặc nhiều vật chủ trung gian để hoàn thành vòng đời.

Bệnh giun đũa (ascariasis) lây truyền qua đường phân - miệng, do nuốt phải trứng giun trong thực phẩm hoặc nước ô nhiễm. Các bệnh còn lại đều lây truyền qua trung gian côn trùng đốt (sốt rét do muỗi Anopheles, bệnh ngủ châu Phi do ruồi Tse Tse, bệnh Leishmania do ruồi Phlebotomus).

Vật chủ dự trữ (reservoir host) là vật chủ mang ký sinh trùng mà không biểu hiện triệu chứng bệnh hoặc triệu chứng nhẹ, nhưng vẫn có khả năng truyền ký sinh trùng cho vật chủ khác, duy trì nguồn lây nhiễm trong tự nhiên. Vật chủ dự trữ đóng vai trò quan trọng trong dịch tễ học của nhiều bệnh ký sinh trùng.

Ký sinh trùng sốt rét (Plasmodium spp.) có thể truyền qua đường máu, ví dụ như qua truyền máu hoặc dùng chung kim tiêm, mặc dù đường lây truyền chính vẫn là qua muỗi đốt. Các ký sinh trùng khác trong danh sách thường không lây truyền qua đường máu (giun đũa, amip lỵ lây qua đường phân-miệng, giun kim lây qua đường phân-miệng và tự nhiễm).

Uống thuốc tẩy giun định kỳ cho chó là biện pháp phòng bệnh nang sán chó (Echinococcus granulosus), không phải bệnh sán dây lợn (Taenia solium). Bệnh sán dây lợn phòng ngừa chủ yếu bằng cách nấu chín kỹ thịt lợn, vệ sinh cá nhân, và kiểm soát phân để tránh lây lan trứng sán. Bệnh nang sán chó liên quan đến chó là vật chủ chính, còn bệnh sán dây lợn liên quan đến lợn là vật chủ trung gian.

Mối quan hệ giữa hải quỳ và tôm ký cư là hội sinh (mutualism) hay cộng sinh (symbiosis) cùng có lợi. Hải quỳ bám trên vỏ ốc của tôm ký cư, giúp tôm ngụy trang và hải quỳ có thể di chuyển và tiếp cận thức ăn tốt hơn. Cả hai bên đều có lợi. Ký sinh là một bên lợi, một bên hại; cộng sinh (commensalism) là một bên lợi, một bên không lợi không hại; cạnh tranh là cả hai bên đều hại.

Acanthamoeba spp. là một loại amip tự do có thể gây bệnh viêm giác mạc do Acanthamoeba (Acanthamoeba keratitis), thường liên quan đến việc sử dụng kính áp tròng không đúng cách (ví dụ: vệ sinh kính kém, dùng nước máy để rửa kính). Các ký sinh trùng khác không gây bệnh viêm giác mạc này.

Ngoại ký sinh trùng (ectoparasite) sống trên bề mặt cơ thể vật chủ, ví dụ như ve, rận, bọ chét. Nội ký sinh trùng (endoparasite) sống bên trong cơ thể vật chủ. Ký sinh trùng tùy nghi và bắt buộc phân loại dựa trên mức độ phụ thuộc vào vật chủ, không phải vị trí ký sinh.

Echinococcus granulosus (sán dây chó) gây bệnh `nang sán chó` (hydatid cyst disease) ở người. Người là vật chủ trung gian bất thường, nuốt phải trứng sán dây chó từ phân chó nhiễm bệnh, ấu trùng sán phát triển thành nang sán ở gan, phổi, não... Các loại sán dây khác gây bệnh khác (Taenia solium gây bệnh ấu trùng sán lợn, Taenia saginata và Diphyllobothrium latum gây bệnh sán dây trưởng thành ở ruột).