Đề 7 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Tài chính công

Thâm hụt ngân sách nhà nước (hay bội chi ngân sách) xảy ra khi tổng chi tiêu của chính phủ vượt quá tổng thu nhập trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm tài chính.

Chi tiêu công bao gồm các khoản chi của chính phủ để thực hiện các chức năng của nhà nước. Chi mua sắm, chi đầu tư và chi chuyển nhượng (trợ cấp) đều là hình thức chi tiêu công. Đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) là dòng vốn đầu tư từ nước ngoài vào một quốc gia, không phải chi tiêu của chính phủ.

Thu ngân sách nhà nước bao gồm các khoản thuế, phí, lệ phí, thu từ hoạt động kinh tế của nhà nước, viện trợ và các khoản thu khác. Chi trả nợ gốc là một khoản chi ngân sách, không phải nguồn thu.

Chính sách tài khóa sử dụng thuế, chi tiêu chính phủ và chuyển nhượng công cộng để tác động đến nền kinh tế. Lãi suất là công cụ của chính sách tiền tệ, do ngân hàng trung ương thực hiện, không phải chính sách tài khóa.

Hàng hóa công cộng thuần túy có hai đặc tính chính: không loại trừ (không thể ngăn cản người khác sử dụng) và không cạnh tranh (việc một người sử dụng không làm giảm khả năng sử dụng của người khác). Quốc phòng đáp ứng cả hai tiêu chí này, trong khi các lựa chọn khác có thể loại trừ hoặc cạnh tranh.

Chính sách tài khóa ổn định hóa kinh tế vĩ mô hướng đến việc sử dụng các công cụ tài khóa (thuế, chi tiêu) để giảm thiểu biến động của chu kỳ kinh tế, duy trì mức tăng trưởng ổn định, kiểm soát lạm phát ở mức hợp lý và giảm tỷ lệ thất nghiệp xuống mức tự nhiên.

Thuế lũy tiến là hệ thống thuế mà người có thu nhập cao hơn phải chịu tỷ lệ thuế lớn hơn so với người có thu nhập thấp hơn. Điều này nhằm mục tiêu giảm bất bình đẳng thu nhập và tăng tính công bằng của hệ thống thuế.

Rủi ro tái cấp vốn xảy ra khi chính phủ gặp khó khăn hoặc chi phí vay vốn tăng cao khi cần vay mới để trả các khoản nợ cũ đến hạn. Điều này có thể dẫn đến tình trạng vỡ nợ nếu chính phủ không thể huy động đủ vốn.

Thuế doanh thu (thuế đánh trên toàn bộ doanh thu) dễ dẫn đến tình trạng thuế chồng thuế, khi một sản phẩm trải qua nhiều giai đoạn sản xuất và phân phối. VAT khắc phục nhược điểm này bằng cách chỉ đánh thuế trên giá trị gia tăng ở mỗi giai đoạn, loại bỏ thuế trùng lặp.

Tính trung lập của thuế là một nguyên tắc quan trọng trong thiết kế hệ thống thuế. Nó đòi hỏi hệ thống thuế nên được thiết kế sao cho ít gây ra sự can thiệp hoặc méo mó vào các quyết định kinh tế của cá nhân và doanh nghiệp (ví dụ: quyết định đầu tư, tiêu dùng, lao động...). Mục tiêu là để thị trường hoạt động hiệu quả và nguồn lực được phân bổ tối ưu.

Thuế tiêu thụ đặc biệt thường được áp dụng đối với các hàng hóa, dịch vụ bị coi là không khuyến khích tiêu dùng hoặc gây tác động tiêu cực đến xã hội, sức khỏe (như thuốc lá, rượu bia, xăng dầu...). Mục tiêu là tăng giá các sản phẩm này, giảm tiêu dùng và tăng thu ngân sách.

Luật Ngân sách nhà nước của Việt Nam quy định hệ thống ngân sách phải tuân thủ các nguyên tắc thống nhất (trong quản lý và điều hành), dân chủ (tham gia của người dân), công khai (thông tin ngân sách được công bố rộng rãi), và minh bạch (rõ ràng, dễ hiểu).

Điểm khác biệt cốt lõi là thuế trực thu đánh trực tiếp vào thu nhập hoặc tài sản của người nộp thuế (ví dụ: thuế thu nhập cá nhân, thuế tài sản), trong khi thuế gián thu đánh vào hàng hóa, dịch vụ (ví dụ: thuế VAT, thuế tiêu thụ đặc biệt) và thường được chuyển giao cho người tiêu dùng cuối cùng.

Quỹ dự trữ tài chính được thiết lập để tạo nguồn lực dự phòng cho ngân sách nhà nước, giúp ứng phó với các tình huống khẩn cấp, bất ổn kinh tế hoặc các sự kiện bất thường như thiên tai, dịch bệnh, đảm bảo sự ổn định tài chính công.

Mục tiêu cốt lõi của tài chính công là sử dụng các công cụ tài chính của nhà nước để phân bổ nguồn lực một cách hiệu quả (tối ưu hóa lợi ích kinh tế) và công bằng (đảm bảo sự chia sẻ lợi ích và gánh nặng một cách hợp lý trong xã hội).

Kiểm toán hoạt động (hay kiểm toán hiệu quả) tập trung vào đánh giá hiệu quả hoạt động của các chương trình, dự án và tổ chức sử dụng ngân sách nhà nước, xem xét liệu nguồn lực có được sử dụng một cách kinh tế, hiệu lực (đạt mục tiêu) và hiệu quả (tối ưu hóa chi phí và lợi ích) hay không.

Rủi ro đạo đức xảy ra khi một bên (người được bảo hiểm) thay đổi hành vi theo hướng rủi ro hơn sau khi được bảo hiểm, vì họ không phải chịu hoàn toàn hậu quả của hành vi đó. Trong bảo hiểm xã hội, người tham gia có thể ít cẩn trọng hơn về sức khỏe hoặc việc làm vì biết rằng họ sẽ được trợ cấp nếu gặp rủi ro.

Nguyên tắc công bằng theo chiều dọc trong thuế khóa tập trung vào sự công bằng giữa những người có thu nhập khác nhau. Nó cho rằng những người có khả năng đóng thuế khác nhau (thường dựa trên thu nhập) nên có nghĩa vụ đóng thuế khác nhau, thường là người có thu nhập cao hơn nên đóng thuế nhiều hơn.

Hiệu quả kinh tế trong chi tiêu công nhấn mạnh đến việc sử dụng nguồn lực một cách tiết kiệm và tối ưu. Tiêu chí này tập trung vào việc đạt được mục tiêu chính sách với chi phí nguồn lực thấp nhất có thể, hoặc tối đa hóa kết quả đầu ra với một mức chi phí nhất định.

Chi đầu tư phát triển là các khoản chi nhằm tăng cường năng lực sản xuất và phát triển kinh tế - xã hội trong dài hạn. Xây dựng cơ sở hạ tầng (đường xá, cầu cống, bệnh viện, trường học...) là một phần quan trọng của chi đầu tư phát triển.

Trong suy thoái kinh tế, chính sách tài khóa mở rộng là phù hợp. Tăng đầu tư công là một biện pháp hiệu quả để kích thích tổng cầu, tạo việc làm và thúc đẩy tăng trưởng kinh tế. Các lựa chọn khác (tăng thuế, giảm chi tiêu, tăng lãi suất) là các biện pháp thắt chặt, không phù hợp trong suy thoái.

Nợ công bền vững không có nghĩa là nợ công bằng không, mà là mức nợ công mà chính phủ có thể quản lý và trả được trong dài hạn mà không gây ra các vấn đề nghiêm trọng cho nền kinh tế, như khủng hoảng nợ hoặc lạm phát.

Chi thường xuyên là các khoản chi có tính chất lặp đi lặp lại, đảm bảo hoạt động thường xuyên của bộ máy nhà nước và các đơn vị sự nghiệp công lập. Chi lương cho cán bộ, công chức là một khoản chi thường xuyên điển hình. Các lựa chọn khác thuộc chi đầu tư phát triển.

Chính sách tài khóa tự động là các yếu tố trong hệ thống thuế và chi tiêu chính phủ tự động phản ứng lại với các biến động kinh tế, giúp giảm thiểu sự dao động của chu kỳ kinh tế mà không cần sự can thiệp chủ động của chính phủ (ví dụ: trợ cấp thất nghiệp tăng khi kinh tế suy thoái).

Thuế gián thu là loại thuế mà người nộp thuế và người chịu thuế không phải là một. Thuế VAT là một ví dụ điển hình, người bán hàng nộp thuế nhưng người tiêu dùng cuối cùng là người chịu thuế thông qua giá hàng hóa, dịch vụ. Các loại thuế còn lại thường là thuế trực thu.

Ngoại tác tiêu cực là chi phí hoặc tác động xấu mà hoạt động kinh tế gây ra cho bên thứ ba không liên quan trực tiếp đến giao dịch. Ô nhiễm môi trường là một ví dụ điển hình, khi hoạt động sản xuất gây ô nhiễm, người dân phải chịu chi phí sức khỏe và môi trường mà không được đền bù đầy đủ.

Chính sách tài khóa mở rộng (tăng chi tiêu chính phủ hoặc giảm thuế) được áp dụng để kích thích tổng cầu, thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và giảm tỷ lệ thất nghiệp khi nền kinh tế suy thoái hoặc tăng trưởng chậm.

Cải cách hành chính trong tài chính công nhằm hiện đại hóa hệ thống quản lý tài chính công, làm cho nó hoạt động hiệu quả hơn (đạt được mục tiêu với chi phí hợp lý), minh bạch hơn (dễ dàng theo dõi và kiểm tra), và hiệu lực hơn (đáp ứng được nhu cầu của xã hội và nền kinh tế).

Chức năng phân bổ nguồn lực của tài chính công nhằm mục đích khắc phục các thất bại thị trường, đặc biệt là trong việc cung cấp hàng hóa công cộng và giải quyết các vấn đề ngoại tác (tác động bên ngoài). Nhà nước can thiệp để đảm bảo nguồn lực được sử dụng hiệu quả trong những lĩnh vực mà thị trường tự do không hoạt động tốt.

Nguyên tắc “người hưởng lợi trả tiền” cho rằng chi phí cho các dịch vụ công nên được trang trải bởi những người trực tiếp hưởng lợi từ các dịch vụ đó. Ví dụ, phí cầu đường có thể được coi là tuân theo nguyên tắc này, khi người sử dụng đường trả phí để duy trì và phát triển hạ tầng giao thông.