Đề 1 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Tài chính hành vi

Thiên kiến hiện diện là việc đánh giá xác suất hoặc tần suất của một sự kiện dựa trên mức độ `hiện diện` của nó trong tâm trí, tức là dựa trên việc sự kiện đó dễ dàng được nhớ lại hoặc hình dung như thế nào. Các sự kiện gần đây, nổi bật, hoặc gây xúc động thường dễ nhớ lại hơn và do đó có thể bị đánh giá là có khả năng xảy ra cao hơn.

Hiệu ứng neo đậu thường giảm bớt khi nhà đầu tư có kiến thức và kinh nghiệm. Họ có khả năng đánh giá thông tin một cách độc lập và ít bị ảnh hưởng bởi các mốc tham chiếu không liên quan. Ngược lại, khi thiếu kinh nghiệm hoặc chịu áp lực thời gian, hiệu ứng neo đậu có thể mạnh mẽ hơn.

Ví dụ về việc dùng tiền thưởng (coi là `tài khoản` riêng) để đầu tư, trong khi vẫn đi vay tiền tiêu dùng hàng ngày (coi là `tài khoản` khác) thể hiện rõ kế toán tinh thần. Người này phân loại tiền vào các danh mục khác nhau và có cách sử dụng khác nhau, dù nguồn tiền có thể được dùng hiệu quả hơn nếu gộp chung.

Hối tiếc lường trước là cảm giác hối hận mà con người dự đoán sẽ trải qua nếu đưa ra một quyết định sai lầm. Trong đầu tư, nỗi sợ hối tiếc có thể khiến nhà đầu tư né tránh các quyết định có vẻ rủi ro, hoặc trì hoãn quyết định bán ra cổ phiếu đang lỗ, ngay cả khi việc đó không hợp lý về mặt kinh tế.

Tài chính truyền thống dựa trên giả định về tính duy lý của nhà đầu tư và thị trường hiệu quả. Tài chính hành vi, ngược lại, thừa nhận rằng con người không hoàn toàn duy lý và yếu tố tâm lý, cảm xúc ảnh hưởng đáng kể đến quyết định tài chính.

Thiên kiến lạc quan khiến con người có xu hướng nhìn nhận tương lai một cách quá tích cực, đánh giá thấp khả năng xảy ra sự kiện tiêu cực và phóng đại khả năng thành công. Trong đầu tư, điều này có thể dẫn đến việc đánh giá thấp rủi ro và kỳ vọng lợi nhuận phi thực tế.

Kế toán tinh thần là cách con người phân chia tiền và tài sản vào các danh mục tinh thần khác nhau (ví dụ: tiền lương, tiền thưởng, tiền tiết kiệm), và có xu hướng đối xử khác nhau với tiền từ các danh mục này, dù chúng có giá trị kinh tế như nhau.

Giáo dục tài chính hành vi tập trung vào việc nâng cao nhận thức về các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định tài chính, giúp mọi người nhận diện và kiểm soát các thiên kiến, từ đó đưa ra quyết định tài chính sáng suốt hơn và cải thiện tình hình tài chính cá nhân.

Đa dạng hóa danh mục đầu tư là một chiến lược quản lý rủi ro hợp lý, không phải là một thiên kiến hành vi. Các lựa chọn còn lại (thiên kiến xác nhận, neo đậu, ác cảm mất mát) đều là những thiên kiến hành vi phổ biến ảnh hưởng đến quyết định đầu tư.

Thiên kiến neo đậu là việc sử dụng một mốc tham chiếu ban đầu (thường không liên quan) làm cơ sở để đưa ra các phán đoán và quyết định tiếp theo, ảnh hưởng đến đánh giá giá trị tài sản.

Thiên kiến xác nhận khiến nhà đầu tư tìm kiếm và ưu tiên thông tin ủng hộ quan điểm đầu tư của mình, đồng thời bỏ qua hoặc xem nhẹ thông tin mâu thuẫn, dẫn đến quyết định đầu tư thiếu khách quan và tiềm ẩn rủi ro.

Quá tự tin khiến nhà đầu tư đánh giá cao khả năng dự đoán thị trường và kiểm soát rủi ro của bản thân, dẫn đến giao dịch quá nhiều, lựa chọn cổ phiếu kém hiệu quả, và chấp nhận rủi ro vượt quá khả năng.

Tài chính hành vi giúp thiết kế sản phẩm tài chính thân thiện với người dùng hơn, bằng cách giảm thiểu sự phức tạp, trình bày thông tin rõ ràng, và tận dụng các `nudge` để khuyến khích khách hàng đưa ra quyết định tài chính tốt hơn. Mục tiêu là phục vụ lợi ích của khách hàng, không chỉ lợi nhuận của công ty.

Thông tin về lãi suất và tỷ giá hối đoái là yếu tố kinh tế khách quan, thuộc phạm trù phân tích cơ bản. Các lựa chọn còn lại (cảm xúc, thiên kiến nhận thức, hiệu ứng xã hội) đều là các yếu tố tâm lý chủ quan được tài chính hành vi nghiên cứu để giải thích hành vi đầu tư.

Tài chính hành vi giúp hiểu rõ hơn về các yếu tố tâm lý ảnh hưởng đến quyết định tài chính, từ đó ứng dụng trong thiết kế sản phẩm, tư vấn đầu tư, giáo dục tài chính, và chính sách công để cải thiện hiệu quả và phúc lợi tài chính.

Ác cảm mất mát cho thấy nhà đầu tư thường cảm thấy đau khổ vì thua lỗ mạnh hơn niềm vui khi đạt được lợi nhuận tương đương. Do đó, họ có xu hướng né tránh thua lỗ hơn là tìm kiếm lợi nhuận.

Hiểu biết về kế toán tinh thần giúp nhà đầu tư nhận thức được cách mình phân loại tiền và tài sản, từ đó tránh đưa ra quyết định phi lý do bị ảnh hưởng bởi `tài khoản` tinh thần. Ví dụ, tránh tiêu xài hoang phí tiền `thưởng` trong khi lại tiết kiệm quá mức tiền `lương`, hoặc đưa ra quyết định đầu tư khác nhau cho tiền `thừa` và tiền `tiết kiệm`.

Thuyết triển vọng là một lý thuyết quan trọng trong tài chính hành vi, mô tả cách con người ra quyết định khi đối mặt với rủi ro và không chắc chắn. Nó nhấn mạnh rằng con người đánh giá giá trị dựa trên sự thay đổi so với điểm tham chiếu (thường là trạng thái hiện tại), và có xu hướng ác cảm mất mát, cũng như đánh giá phi tuyến tính xác suất.

Hiệu ứng bầy đàn xảy ra khi nhà đầu tư bắt chước hành vi của số đông, thường là mua vào khi thị trường tăng và bán ra khi thị trường giảm, mà không dựa trên phân tích cơ bản hoặc thông tin cá nhân, có thể khuếch đại biến động thị trường.

Để đối phó với thiên kiến xác nhận, nhà đầu tư cần chủ động tìm kiếm thông tin trái chiều và các quan điểm khác với quan điểm ban đầu của mình. Điều này giúp có cái nhìn khách quan và toàn diện hơn về vấn đề, giảm thiểu nguy cơ đưa ra quyết định đầu tư thiên lệch.

Chiến lược `nudge` tập trung vào việc hướng dẫn lựa chọn một cách nhẹ nhàng, không phải cấm đoán. Cấm hoàn toàn sản phẩm tài chính phức tạp không phải là `nudge`, mà là biện pháp can thiệp mạnh tay hơn. Các lựa chọn còn lại (tự động ghi danh, trình bày thông tin rõ ràng, thiết kế giao diện thân thiện) đều là ví dụ về ứng dụng `nudge` trong tài chính để cải thiện quyết định của người dùng.

Mặc dù tài chính hành vi cung cấp góc nhìn quan trọng về yếu tố tâm lý, việc chỉ dựa vào nó có thể bỏ qua phân tích cơ bản về giá trị doanh nghiệp, tình hình kinh tế vĩ mô, và các yếu tố định lượng khác, vốn cũng rất quan trọng để đưa ra quyết định đầu tư hiệu quả. Cần kết hợp cả hai trường phái để có cái nhìn toàn diện.

Hiệu ứng bầy đàn thường mạnh mẽ nhất trong giai đoạn thị trường biến động mạnh và thông tin không rõ ràng. Khi đó, nhà đầu tư cảm thấy bất an và có xu hướng bắt chước hành vi của đám đông để giảm bớt cảm giác rủi ro và lạc lõng, dù hành vi này có thể không hợp lý.

Chiến lược `nudge` là một phương pháp thiết kế lựa chọn nhằm hướng dẫn mọi người đưa ra quyết định tốt hơn cho bản thân (ví dụ: tiết kiệm hưu trí, lựa chọn sản phẩm tài chính phù hợp) bằng cách thay đổi `bối cảnh lựa chọn` một cách tinh tế, mà không cấm đoán hay ép buộc.

Thiên kiến sẵn có khiến nhà đầu tư đánh giá quá cao xác suất của sự kiện dựa trên thông tin dễ dàng tiếp cận và nhớ lại. Cổ phiếu `nóng` thường được truyền thông đưa tin nhiều, dễ dàng được nhớ đến, khiến nhà đầu tư có thể đánh giá quá cao tiềm năng của chúng và đầu tư quá mức, bỏ qua các phân tích cơ bản và rủi ro.

Mỏ neo trong thiên kiến neo đậu có thể là bất kỳ thông tin ban đầu nào được sử dụng làm điểm tham chiếu, dù thông tin đó có liên quan hay không. Giá cao nhất 52 tuần, giá mua ban đầu, hoặc thậm chí lời khuyên từ người khác đều có thể trở thành mỏ neo ảnh hưởng đến đánh giá giá trị và quyết định đầu tư.

Hiệu ứng khung (framing effect) cho thấy cách thông tin được trình bày (khung thông tin) có thể tác động đáng kể đến quyết định của con người. Ví dụ, cùng một tình huống có thể được mô tả theo hướng `lãi` hoặc `lỗ`, dẫn đến các lựa chọn khác nhau.

Ác cảm mất mát khiến nhà đầu tư có xu hướng né tránh việc thừa nhận và hiện thực hóa thua lỗ. Trong thị trường giảm, họ có thể giữ lại cổ phiếu đang lỗ với hy vọng giá sẽ phục hồi, thay vì bán ra và chấp nhận mất mát.

Thuyết thị trường hiệu quả (EMH) cho rằng thị trường luôn hiệu quả và giá cả phản ánh đầy đủ thông tin, không có cơ hội kiếm lợi nhuận bất thường một cách bền vững. Tài chính hành vi, ngược lại, cho rằng yếu tố tâm lý và thiên kiến của nhà đầu tư có thể tạo ra sự bất hợp lý trên thị trường, dẫn đến cơ hội kiếm lợi nhuận vượt trội (và rủi ro thua lỗ).

Tài chính hành vi nghiên cứu ảnh hưởng của tâm lý con người đến quyết định tài chính, trái ngược với giả định duy lý của tài chính truyền thống.