Đề 11 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dẫn luận ngôn ngữ

Tính biểu tượng (Iconicity), tức là sự tương đồng trực tiếp giữa hình thức và ý nghĩa của ký hiệu, không phải là đặc trưng phổ quát của ngôn ngữ. Ngược lại, tính tùy ý (Arbitrariness) là phổ biến, chỉ mối quan hệ giữa hình thức và ý nghĩa thường là ngẫu nhiên.

Câu hỏi `Tại sao ngôn ngữ lại thay đổi theo thời gian?` là câu hỏi trọng tâm của ngôn ngữ học lịch sử (Historical linguistics), còn gọi là ngôn ngữ học lịch đại. Lĩnh vực này nghiên cứu sự thay đổi và phát triển của ngôn ngữ qua các giai đoạn lịch sử, tìm hiểu các nguyên nhân và cơ chế của sự thay đổi ngôn ngữ.

Ngôn ngữ là một hệ thống ký hiệu được tổ chức một cách có hệ thống (có cấu trúc), các mối quan hệ giữa ký hiệu và ý nghĩa là quy ước (không tự nhiên), và bản thân hệ thống là quy ước xã hội.

Ngôn ngữ người nổi trội so với hệ thống giao tiếp của động vật chủ yếu ở hai đặc tính: tính năng suất (productivity - khả năng tạo ra và hiểu vô hạn các phát ngôn mới) và tính dịch chuyển (displacement - khả năng nói về những thứ không hiện hữu, quá khứ, tương lai). Hệ thống của động vật thường mang tính bản năng, hạn chế và không có hai đặc tính này ở mức độ tương đương.

Năng lực giao tiếp (communicative competence), theo mô hình của Dell Hymes, bao gồm nhiều thành phần, trong đó có năng lực ngữ pháp (kiến thức về quy tắc ngôn ngữ), năng lực xã hội ngôn ngữ (khả năng sử dụng ngôn ngữ phù hợp với ngữ cảnh xã hội), và năng lực diễn ngôn (khả năng tạo ra và hiểu các văn bản mạch lạc). Năng lực ngôn ngữ học lịch sử không phải là một thành phần chính của năng lực giao tiếp trong mô hình này.

Trong ngữ dụng học (pragmatics), chúng ta xem xét ý nghĩa của ngôn ngữ trong ngữ cảnh sử dụng. Câu hỏi `Bạn có thể đóng cửa sổ được không?` không chỉ đơn thuần là hỏi về khả năng mà thường được sử dụng như một hành động ngôn ngữ gián tiếp để yêu cầu hoặc thỉnh cầu người nghe đóng cửa sổ.

Nghiên cứu đồng đại (synchronic) xem xét ngôn ngữ ở một trạng thái tĩnh, tại một thời điểm cụ thể, thường là hiện tại. Ngược lại, nghiên cứu lịch đại (diachronic) nghiên cứu sự thay đổi và phát triển của ngôn ngữ qua thời gian.

Về mặt ngôn ngữ học, phương ngữ (dialect) và ngôn ngữ chuẩn (standard language) thường không khác biệt về cấu trúc hay khả năng biểu đạt. Sự khác biệt chính nằm ở vị thế xã hội và chức năng sử dụng. Ngôn ngữ chuẩn thường được chuẩn hóa, chính thức hóa, sử dụng trong giáo dục, truyền thông, hành chính, và có uy tín xã hội cao hơn so với phương ngữ, dù phương ngữ vẫn là hệ thống ngôn ngữ hoàn chỉnh.

Phương ngữ xã hội (sociolect), hay còn gọi là biến thể xã hội, là biến thể ngôn ngữ đặc trưng cho một nhóm xã hội nhất định, được xác định bởi các yếu tố như tầng lớp, nghề nghiệp, tuổi tác, giới tính, v.v. Phương ngữ (dialect) là biến thể theo vùng địa lý.

Morpheme (Hình vị) là đơn vị ngôn ngữ nhỏ nhất mang nghĩa. Âm vị (Phoneme) là đơn vị âm thanh nhỏ nhất có khả năng phân biệt nghĩa nhưng tự thân không mang nghĩa. Từ và câu là các đơn vị lớn hơn và phức tạp hơn.

Thay đổi ngữ nghĩa (Semantic change) là hiện tượng từ ngữ thay đổi nghĩa theo thời gian. Đây là một ví dụ điển hình của sự thay đổi ngôn ngữ lịch đại. Phương ngữ và sociolect là biến thể ngôn ngữ theo địa lý và xã hội, chuyển mã là sử dụng linh hoạt giữa các ngôn ngữ hoặc biến thể trong giao tiếp.

Biến thể ngôn ngữ (language variation) là hiện tượng phổ biến và tự nhiên. Nó phát sinh chủ yếu do các yếu tố xã hội (tầng lớp, giới tính, tuổi tác), địa lý (vùng miền), và tình huống giao tiếp (trang trọng, thân mật). Các yếu tố này tạo ra sự khác biệt trong cách ngôn ngữ được sử dụng bởi các nhóm người khác nhau hoặc trong các hoàn cảnh khác nhau.

Chữ âm tiết (Syllabary) là hệ thống chữ viết mà mỗi ký tự (biểu đồ âm tiết) biểu thị một âm tiết. Hiragana và Katakana trong tiếng Nhật là ví dụ điển hình của hệ thống chữ viết âm tiết. Chữ alphabet biểu thị âm vị, chữ tượng hình biểu thị từ hoặc hình vị, chữ tượng ý biểu thị khái niệm.

Ngôn ngữ tổng hợp (Synthetic language) là loại hình ngôn ngữ sử dụng nhiều nghĩa pháp (morpheme) gắn vào gốc từ để biểu thị các quan hệ ngữ pháp như số, cách, thì, thể,... Tiếng Latinh là ví dụ điển hình. Tiếng Việt có yếu tố tổng hợp nhưng thiên về phân tích hơn.

Trong nghiên cứu về lỗi sai trong học ngoại ngữ, `lỗi` (error) thường được xem là sai sót có hệ thống, do người học chưa nắm vững quy tắc ngôn ngữ. `Nhầm lẫn` (mistake) là sai sót do sơ suất, người học thực tế đã biết quy tắc nhưng không áp dụng đúng trong tình huống cụ thể. Khả năng tự sửa lỗi thường là dấu hiệu phân biệt: người học có thể tự sửa nhầm lẫn nhưng thường không tự sửa được lỗi.

Ngôn ngữ mẹ đẻ (mother tongue), còn gọi là ngôn ngữ thứ nhất (first language - L1) hay tiếng mẹ đẻ, là ngôn ngữ mà một người học được đầu tiên từ khi còn nhỏ, thường trong môi trường gia đình và cộng đồng xung quanh. Nó gắn liền với quá trình phát triển ngôn ngữ tự nhiên và bản năng của con người.

Phục dựng ngôn ngữ nguyên thủy (proto-language reconstruction) là một phương pháp trong ngôn ngữ học lịch sử, nhằm mục đích tái tạo lại ngôn ngữ mẹ chung (proto-language) từ các ngôn ngữ con cháu có quan hệ họ hàng. Quá trình này dựa trên việc so sánh và phân tích các đặc điểm ngôn ngữ của các ngôn ngữ con cháu.

Ngữ cảnh (context), bao gồm ngữ cảnh ngôn ngữ và ngữ cảnh tình huống, rất quan trọng trong giao tiếp. Nó giúp người nghe/đọc hiểu đúng ý nghĩa của phát ngôn, đặc biệt là khi từ ngữ có nhiều nghĩa hoặc khi có sự mơ hồ về cú pháp hay ngữ nghĩa.

Ngữ nghĩa học (Semantics) là phân ngành ngôn ngữ học tập trung nghiên cứu về nghĩa. Nó bao gồm việc nghiên cứu nghĩa của từ (lexical semantics), nghĩa của câu (sentential semantics), và nghĩa của văn bản (text semantics). Ngữ dụng học (Pragmatics) nghiên cứu nghĩa trong ngữ cảnh sử dụng.

Tính mạch lạc (coherence) trong phân tích diễn ngôn (discourse analysis) đề cập đến sự liên kết về mặt ý nghĩa, logic, và chủ đề giữa các phần của văn bản. Một văn bản mạch lạc là văn bản mà các ý tưởng được sắp xếp hợp lý, hỗ trợ lẫn nhau và hướng đến một chủ đề chung, dễ hiểu đối với người đọc/nghe. Tính liên kết (cohesion) liên quan đến sự liên kết hình thức giữa các câu.

Tính năng suất (productivity) của ngôn ngữ là khả năng tạo ra và hiểu vô hạn các phát ngôn mới mà chưa từng nghe hoặc sử dụng trước đây. Câu `Nhà ngôn ngữ học đã công bố một bài báo mới về sự phát triển của tiếng Việt thế kỷ 21` thể hiện rõ tính năng suất vì nó là một câu phức tạp, có thể chưa từng được nói hoặc viết trước đó, nhưng người bản ngữ vẫn có thể hiểu được.

Ngữ âm học (Phonetics) nghiên cứu âm thanh lời nói về mặt vật lý (âm thanh được tạo ra và truyền đi như thế nào) và sinh học (cơ quan phát âm và tiếp nhận âm thanh hoạt động ra sao). Âm vị học (Phonology) nghiên cứu hệ thống âm vị và chức năng của âm thanh trong ngôn ngữ.

Phân tích nhu cầu (needs analysis) là một bước quan trọng trong ngôn ngữ học ứng dụng, đặc biệt trong thiết kế chương trình và giáo trình dạy học ngôn ngữ. Mục đích chính của phân tích nhu cầu là xác định rõ nhu cầu ngôn ngữ của người học, bao gồm mục tiêu học tập, kỹ năng cần thiết, nội dung phù hợp, để từ đó xây dựng chương trình dạy học hiệu quả.

Trong ngôn ngữ học tri nhận (cognitive linguistics), ẩn dụ khái niệm (conceptual metaphor) không chỉ là một hình thức tu từ mà là một cơ chế nhận thức sâu sắc. Nó là hệ thống ánh xạ từ một miền khái niệm nguồn (source domain) sang một miền khái niệm đích (target domain), giúp chúng ta hiểu và diễn đạt các khái niệm trừu tượng thông qua các khái niệm cụ thể và quen thuộc hơn. Ví dụ, `THỜI GIAN LÀ TIỀN BẠC` là một ẩn dụ khái niệm.

Tính hai bình diện (duality of patterning) là một đặc trưng quan trọng của ngôn ngữ người. Nó chỉ ra rằng ngôn ngữ hoạt động ở hai cấp độ: cấp độ âm vị (đơn vị vô nghĩa) và cấp độ hình vị/từ (đơn vị có nghĩa). Âm vị được kết hợp lại để tạo thành hình vị và từ, mang lại tính hiệu quả và linh hoạt cho ngôn ngữ.

Trong phân tích hội thoại (conversation analysis), lượt lời (turn-taking) là cơ chế cơ bản giúp duy trì và điều phối cuộc trò chuyện. Mặc dù có vẻ tự nhiên và trôi chảy, lượt lời thực tế tuân theo các quy tắc và tín hiệu giao tiếp tinh tế, cho phép người tham gia luân phiên nhau nói một cách có trật tự và hiệu quả.

Ngữ pháp phổ quát (Universal Grammar) là giả thuyết của Noam Chomsky cho rằng con người sinh ra đã có sẵn một hệ thống các nguyên tắc và quy tắc ngôn ngữ chung, giúp cho việc học ngôn ngữ mẹ đẻ trở nên khả thi và nhanh chóng.

Giả thuyết Sapir-Whorf, hay còn gọi là thuyết tương đối ngôn ngữ (Linguistic Relativity), cho rằng ngôn ngữ mà chúng ta sử dụng ảnh hưởng đến cách chúng ta tư duy và nhận thức thế giới. Quan điểm `ngôn ngữ định hình tư duy` là cốt lõi của giả thuyết này.

Vay mượn từ vựng (lexical borrowing) là hiện tượng phổ biến khi các ngôn ngữ tiếp xúc với nhau, thường do tiếp xúc văn hóa, thương mại, hoặc chính trị. Khi các cộng đồng ngôn ngữ giao tiếp và trao đổi, từ ngữ từ ngôn ngữ này có thể được nhập vào ngôn ngữ kia để chỉ các khái niệm mới hoặc đơn giản là do ảnh hưởng ngôn ngữ.

Hệ thống chữ viết alphabet, như chữ Latinh, chữ Cyrill, chữ Hy Lạp, hoạt động dựa trên nguyên tắc mỗi ký tự (chữ cái) biểu thị một âm vị (phoneme), đơn vị âm thanh nhỏ nhất có khả năng phân biệt nghĩa trong ngôn ngữ.