Đề 11 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Hóa lý dược

Màu sắc của dược chất rắn không có ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ hòa tan. Các yếu tố như diện tích bề mặt, độ tan và hằng số tốc độ hòa tan nội tại đều là các yếu tố quan trọng theo phương trình Noyes-Whitney.

Đa hình (polymorphism) là hiện tượng một dược chất rắn có thể tồn tại ở nhiều cấu trúc tinh thể khác nhau, mỗi dạng có các tính chất vật lý và hóa học khác nhau như độ tan, điểm nóng chảy, độ ổn định.

Đông khô (lyophilization) là quá trình loại bỏ nước khỏi sản phẩm bằng cách đông lạnh sản phẩm rồi giảm áp suất để nước đá thăng hoa trực tiếp thành hơi. Phương pháp này thường được sử dụng để ổn định các dược chất dễ bị thủy phân hoặc oxy hóa trong môi trường nước, tạo ra sản phẩm khô, xốp, dễ hòa tan lại trước khi sử dụng.

Chảy ẩm (deliquescence) là hiện tượng một chất rắn hút ẩm từ không khí đến mức nó tự hòa tan trong lượng nước đã hấp thụ, tạo thành dung dịch. Hiện tượng này thường xảy ra khi áp suất hơi riêng phần của nước trong không khí cao hơn áp suất hơi bão hòa của dung dịch bão hòa chất rắn đó.

Nhiệt lượng kế quét vi sai (DSC) là phương pháp chính để xác định nhiệt độ chuyển thủy tinh (Tg) của polymer và các vật liệu vô định hình. DSC đo sự thay đổi nhiệt dung của mẫu khi nhiệt độ thay đổi, và Tg được nhận biết qua sự thay đổi bậc hai trong đường cong DSC.

Độ nhớt của dung dịch thuốc nhỏ mắt ảnh hưởng trực tiếp đến thời gian lưu giữ thuốc trên bề mặt giác mạc. Dung dịch có độ nhớt cao sẽ lưu lại lâu hơn, kéo dài thời gian tiếp xúc của dược chất với giác mạc và có thể cải thiện hiệu quả điều trị tại chỗ.

Lực ion tăng lên trong dung dịch (ví dụ khi thêm một muối trung tính) có thể làm giảm độ tan của điện ly mạnh do hiệu ứng `muối hóa` (salting-out). Hiệu ứng này xảy ra do sự cạnh tranh về nước giữa các ion thêm vào và các ion của chất điện ly mạnh, làm giảm khả năng hydrat hóa và độ tan của chất điện ly mạnh.

Thời hạn sử dụng (shelf life) của dược phẩm thường được xác định là thời gian mà trong đó dược phẩm vẫn duy trì được ít nhất 90% hoạt tính ban đầu (tức là mất không quá 10% hoạt tính) và đáp ứng các tiêu chuẩn chất lượng khác khi được bảo quản đúng điều kiện khuyến cáo.

Syneresis là hiện tượng gel co lại và tách ra pha lỏng (thường là nước) từ cấu trúc gel. Hiện tượng này xảy ra do sự co rút của mạng lưới polymer trong gel, đẩy pha lỏng ra ngoài. Syneresis là một vấn đề ổn định thường gặp trong các chế phẩm gel.

Đối với acid yếu, độ tan tăng khi pH tăng vì acid yếu bị ion hóa nhiều hơn ở pH cao, tạo thành dạng muối tan tốt hơn. Ngược lại, đối với base yếu, độ tan tăng khi pH giảm vì base yếu bị ion hóa nhiều hơn ở pH thấp.

Đường đẳng nhiệt hấp phụ BET loại II thường biểu thị hấp phụ đa lớp trên chất hấp phụ không xốp hoặc ít xốp. Đường cong này đặc trưng bởi điểm `B` đại diện cho sự hoàn thành lớp hấp phụ đơn phân tử và sau đó là sự hình thành các lớp hấp phụ tiếp theo.

Lưu biến học (rheology) là khoa học nghiên cứu về sự biến dạng và dòng chảy của vật chất, bao gồm cả chất lỏng và chất rắn mềm. Trong hóa lý dược, lưu biến học thường được dùng để mô tả độ nhớt và đặc tính dòng chảy của các hệ phân tán lỏng như nhũ tương, hỗn dịch, gel.

Phương pháp đo kích thước hạt bằng laser diffraction chủ yếu xác định phân bố kích thước hạt, không trực tiếp đo diện tích bề mặt riêng. Phương pháp hấp phụ khí BET và phương pháp thấm khí là các phương pháp phổ biến để xác định diện tích bề mặt riêng. SEM cung cấp hình ảnh bề mặt nhưng không định lượng trực tiếp diện tích bề mặt riêng một cách chính xác như BET.

Thông thường, độ tan của chất rắn trong chất lỏng tăng khi nhiệt độ tăng (quá trình hòa tan thu nhiệt). Tuy nhiên, có một số ít trường hợp ngoại lệ, độ tan có thể giảm hoặc ít thay đổi khi nhiệt độ tăng (quá trình hòa tan tỏa nhiệt hoặc có sự thay đổi cấu trúc dung dịch phức tạp).

Đối với dược chất ít tan, giảm kích thước hạt làm tăng diện tích bề mặt tiếp xúc với môi trường hòa tan trong đường tiêu hóa, từ đó tăng tốc độ hòa tan và cải thiện sinh khả dụng. Tuy nhiên, với dược chất tan tốt, ảnh hưởng này có thể không đáng kể.

Đơn vị SI của độ nhớt động học (dynamic viscosity) là Pascal-giây (Pa·s) hoặc Newton-giây trên mét vuông (N·s/m²). Đơn vị cPoise (cP) và Poise (P) cũng thường được sử dụng, nhưng không phải là đơn vị SI.

Màu sắc của môi trường không có ảnh hưởng trực tiếp đến hệ số khuếch tán (D). Các yếu tố như kích thước phân tử dược chất (kích thước lớn, D giảm), độ nhớt của môi trường (độ nhớt cao, D giảm) và nhiệt độ (nhiệt độ cao, D tăng) đều là các yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hệ số khuếch tán.

Công thức Clausius-Clapeyron mô tả sự thay đổi của áp suất hơi của một chất theo nhiệt độ. Nó cho thấy áp suất hơi tăng theo hàm mũ khi nhiệt độ tăng, đặc biệt quan trọng trong nghiên cứu về sự bay hơi, sôi và các quá trình pha.

Chất nhũ hóa (emulsifier) có vai trò chính là giảm sức căng bề mặt giữa pha dầu và pha nước, giúp hai pha này trộn lẫn và ổn định thành nhũ tương. Chất nhũ hóa tạo lớp màng bao quanh các giọt pha phân tán, ngăn chặn sự hợp giọt và tách pha.

Hệ số phân vùng octanol-nước (LogP) là thước đo tính thân dầu (lipophilicity) của một dược chất. Giá trị LogP cao cho thấy dược chất thân dầu hơn, trong khi giá trị LogP thấp cho thấy dược chất thân nước hơn.

Điểm đẳng điện (pI) là giá trị pH mà tại đó protein có điện tích tổng bằng không. Ở pH này, số lượng điện tích dương và điện tích âm trên protein cân bằng nhau. Tại pI, protein thường có độ tan thấp nhất và dễ bị kết tủa.

Nhiệt lượng kế quét vi sai (DSC) là một kỹ thuật phân tích nhiệt được sử dụng rộng rãi để nghiên cứu các quá trình chuyển pha (ví dụ như nóng chảy, kết tinh, chuyển thủy tinh) và các tính chất nhiệt động lực học của vật liệu, bao gồm cả dược chất. DSC đo sự khác biệt về nhiệt lượng đầu vào giữa mẫu và chất chuẩn khi chúng được gia nhiệt hoặc làm lạnh theo chương trình nhiệt độ.

Hiệu ứng Tyndall là hiện tượng ánh sáng bị tán xạ khi chiếu qua hệ keo. Các hạt keo có kích thước đủ lớn (trong khoảng bước sóng ánh sáng nhìn thấy) để tán xạ ánh sáng, làm cho đường đi của ánh sáng trở nên nhìn thấy được. Hiệu ứng này giúp phân biệt hệ keo với dung dịch thật.

Liên kết hydro yếu hơn nhiều so với liên kết ion và liên kết cộng hóa trị. Liên kết hydro là một loại tương tác tĩnh điện lưỡng cực-lưỡng cực, nhưng nó yếu hơn liên kết ion.

Keo tụ (flocculation) là quá trình các hạt phân tán trong hỗn dịch tập hợp lại thành các cụm hoặc đám tơi xốp (flocs) do lực hút Van der Waals yếu. Các đám keo tụ này dễ dàng phân tán lại khi lắc nhẹ, khác với sự kết tụ (caking) là các hạt kết dính chặt chẽ và khó phân tán lại.

Dạng vô định hình (amorphous) của dược chất thường có độ tan và tốc độ hòa tan cao hơn so với dạng tinh thể do cấu trúc kém trật tự và năng lượng tự do cao hơn. Tuy nhiên, dạng vô định hình thường kém ổn định hóa học và vật lý hơn dạng tinh thể.

Tá dược thân dầu (ví dụ như vaselin, parafin) trong thuốc mỡ chủ yếu tạo lớp màng occlusive trên da, ngăn chặn sự mất nước từ da và giữ ẩm, đồng thời giúp dược chất tiếp xúc tốt với da. Chúng không chủ yếu tăng độ tan hay cải thiện khả năng thấm của dược chất.

Phương trình Henderson-Hasselbalch được sử dụng để tính pH của dung dịch đệm hoặc để tính tỷ lệ giữa dạng acid và dạng base của một acid yếu hoặc base yếu ở một pH nhất định. Phương trình này rất quan trọng trong bào chế và phân tích dược phẩm, đặc biệt là khi liên quan đến độ tan và hấp thu của dược chất.

Định luật Fick thứ nhất phát biểu rằng dòng khuếch tán tỉ lệ thuận với gradient nồng độ. Dòng khuếch tán di chuyển từ vùng có nồng độ cao đến vùng có nồng độ thấp.

Chất lỏng giả dẻo (pseudoplastic) là loại chất lỏng phi-Newton có độ nhớt giảm khi lực cắt (shear stress) tăng lên. Tính chất này quan trọng trong bào chế, ví dụ như dễ dàng rót, bơm các chế phẩm lỏng nhưng vẫn đủ độ nhớt khi ở trạng thái tĩnh để giữ độ ổn định.