Đề 13 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Hóa lý dược

Công thức Noyes-Whitney mô tả tốc độ hòa tan của chất rắn tỉ lệ thuận với diện tích bề mặt, gradient nồng độ (nồng độ bão hòa trừ nồng độ tại thời điểm t) và hằng số hòa tan, tỉ lệ nghịch với độ dày lớp khuếch tán. Đây là công thức cơ bản trong nghiên cứu hòa tan dược chất.

Polymorph là hiện tượng một dược chất có thể tồn tại ở nhiều dạng tinh thể khác nhau, mỗi dạng có tính chất hóa lý (độ tan, độ ổn định...) khác nhau.

Tương kỵ hóa lý có thể xảy ra do các phản ứng hóa học không mong muốn giữa các thành phần trong công thức, ví dụ phản ứng oxy hóa khử, thủy phân, tạo phức... dẫn đến thay đổi tính chất, giảm hiệu quả hoặc tạo chất độc.

Liên kết hydrogen là loại liên kết yếu nhưng rất quan trọng trong việc ổn định cấu trúc bậc hai của protein như alpha helix và beta sheet. Chúng hình thành giữa các nhóm peptide backbone.

Cấu trúc tinh thể (ví dụ: dạng đa hình) ảnh hưởng lớn đến năng lượng mạng lưới tinh thể, do đó ảnh hưởng mạnh nhất đến độ tan so với các yếu tố khác như nhiệt độ, áp suất (ảnh hưởng ít với chất rắn/lỏng) và kích thước hạt (ảnh hưởng tốc độ tan, không phải độ tan).

Tốc độ phản ứng hóa học phụ thuộc vào nồng độ chất phản ứng, nhiệt độ (theo phương trình Arrhenius), và chất xúc tác (làm giảm năng lượng hoạt hóa). Màu sắc của chất phản ứng không có ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ phản ứng.

Tương tác Van der Waals bao gồm tương tác lưỡng cực-lưỡng cực, lưỡng cực cảm ứng và lực London. Liên kết ion là một loại liên kết hóa học mạnh hơn và không thuộc nhóm tương tác Van der Waals.

Dược chất acid yếu hấp thu tốt hơn ở môi trường acid vì ở pH acid, dạng không ion hóa (dễ thấm qua màng lipid) chiếm ưu thế. Khi pH môi trường tăng (môi trường kiềm hơn), dạng ion hóa tăng, làm giảm hấp thu.

Nhiệt lượng kế vi sai quét (DSC - Differential Scanning Calorimetry) là phương pháp nhiệt phân tích phổ biến để xác định các quá trình chuyển pha liên quan đến nhiệt của vật liệu, bao gồm nhiệt độ nóng chảy, nhiệt độ chuyển thủy tinh, tính đa hình, độ tinh khiết, v.v.

Độ hòa tan là yếu tố quyết định tốc độ và mức độ dược chất được giải phóng khỏi dạng bào chế và hòa tan vào môi trường dịch sinh học, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến giai đoạn hấp thu dược chất vào tuần hoàn chung.

Sinh khả dụng thể hiện tốc độ và mức độ hấp thu của dược chất vào tuần hoàn chung từ một chế phẩm thuốc. Do đó, nó liên quan trực tiếp đến các quá trình hóa lý như hòa tan dược chất từ dạng bào chế và hấp thu qua màng sinh học.

Phương pháp nhiễu xạ laser (Laser Diffraction) xác định kích thước tiểu phân bằng cách phân tích mẫu tán xạ ánh sáng laser khi chiếu qua mẫu phân tán tiểu phân. Các phương pháp khác dựa trên nguyên lý khác nhau.

Keo tụ là quá trình các hạt keo kết hợp với nhau tạo thành các cụm lỏng lẻo gọi là floc. Các floc này vẫn có thể phân tán lại được khi khuấy trộn nhẹ. Ngược lại, `đông tụ` (coagulation) tạo ra các tập hợp chặt chẽ và khó phân tán lại.

Thuốc nhỏ mắt cần có pH và áp suất thẩm thấu tương thích với nước mắt để tránh gây kích ứng và đảm bảo sự thoải mái cho bệnh nhân. Hóa lý dược cung cấp kiến thức để điều chỉnh các thông số này.

Nghiên cứu tương đương sinh học (BE) nhằm chứng minh rằng hai chế phẩm thuốc (thường là thuốc generic so với thuốc biệt dược gốc) có sinh khả dụng tương đương, tức là tốc độ và mức độ hấp thu dược chất vào tuần hoàn chung là tương tự nhau.

Hằng số Dielectric (ε) là thước đo khả năng của dung môi làm giảm lực hút tĩnh điện giữa các ion. Dung môi có hằng số Dielectric cao (ví dụ nước) có khả năng làm giảm lực hút giữa các ion mạnh hơn, giúp các chất ion dễ hòa tan hơn.

pKa là thước đo độ acid của một chất. Giá trị pKa càng thấp, acid càng mạnh. Trong dược, pKa cho biết tỷ lệ giữa dạng ion hóa và không ion hóa của dược chất ở một pH cụ thể, ảnh hưởng đến hấp thu, phân bố, thải trừ của thuốc.

Phương pháp `shake-flask` là phương pháp cổ điển và phổ biến để xác định độ tan. Dược chất được lắc trong dung môi cho đến khi đạt trạng thái cân bằng, sau đó nồng độ dược chất hòa tan được đo. HPLC và UV-Vis có thể được dùng để định lượng nồng độ, DSC dùng để phân tích nhiệt.

Chất độn (diluent) được thêm vào để tăng khối lượng viên nén khi dược chất có hàm lượng thấp và cải thiện tính chất lý hóa của bột như độ trơn chảy, độ chịu nén. Các chất khác có vai trò khác nhau trong công thức viên nén.

Phương trình Henderson-Hasselbalch được sử dụng để tính toán tỷ lệ giữa dạng ion hóa và không ion hóa của một acid hoặc base yếu ở một pH nhất định, dựa trên pKa của chất đó. Điều này rất quan trọng trong dược lý và bào chế.

Định luật Fick thứ nhất khẳng định tốc độ khuếch tán tỷ lệ thuận với diện tích bề mặt khuếch tán, gradient nồng độ và nghịch với chiều dài đường khuếch tán. Thời gian khuếch tán cũng là một yếu tố ảnh hưởng đến lượng chất khuếch tán.

Tính trơn chảy của bột thuốc rất quan trọng trong sản xuất viên nén. Bột trơn chảy tốt sẽ đảm bảo quá trình định lượng, nạp liệu vào khuôn dập viên đồng đều, từ đó tạo ra viên nén có khối lượng và hàm lượng dược chất đồng nhất.

Mùi vị là tính chất cảm quan, không thuộc phạm trù hóa lý dược, vốn tập trung vào các tính chất vật lý và hóa học ảnh hưởng đến dược động học và dược lực học của thuốc.

Hấp phụ là sự tích tụ chất trên bề mặt của vật liệu hấp phụ, trong khi hấp thu là sự xâm nhập của chất vào bên trong thể tích của vật liệu hấp thu. Đây là sự khác biệt cơ bản về vị trí xảy ra quá trình.

Nghiên cứu tiền lâm sàng (trước khi thử nghiệm trên người) tập trung vào đánh giá các tính chất hóa lý quan trọng của dược chất như độ tan, độ ổn định, khả năng thấm qua màng sinh học, dược động học và dược lực học ban đầu, cũng như đánh giá độc tính sơ bộ.

Hiệu ứng muối (salting-out) là hiện tượng độ tan của một chất không điện ly (thường là protein hoặc polyme) giảm khi thêm muối vào dung dịch. Muối làm giảm hoạt độ của nước, khiến nước ít có sẵn hơn để solvat hóa chất không điện ly, do đó làm giảm độ tan.

Thời gian bán hủy (t1/2) trong nghiên cứu độ ổn định là thời gian cần thiết để nồng độ hoặc hàm lượng dược chất giảm đi một nửa so với ban đầu do quá trình phân hủy. Đây là chỉ số quan trọng để đánh giá hạn dùng của thuốc.

Độ nhớt của dung dịch polyme, đặc biệt trong các hệ bào chế giải phóng kéo dài, ảnh hưởng trực tiếp đến tốc độ khuếch tán và giải phóng dược chất. Độ nhớt cao thường làm chậm quá trình giải phóng.

Chất nhũ hóa (emulsifier) có vai trò quan trọng trong việc ổn định hệ nhũ tương bằng cách giảm sức căng bề mặt giữa pha dầu và pha nước, ngăn chặn sự tách lớp và duy trì hệ phân tán đồng nhất.

Hệ phân tán rắn là kỹ thuật bào chế nhằm cải thiện độ tan và tốc độ hòa tan của các dược chất kém tan trong nước. Dược chất được phân tán ở mức độ phân tử hoặc tiểu phân rất nhỏ trong chất mang trơ, làm tăng diện tích bề mặt tiếp xúc và cải thiện độ tan hiệu quả.