Đề 4 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dược lý 1

Thuốc kê đơn (prescription drug) là thuốc mà việc sử dụng cần được giám sát bởi bác sĩ hoặc người có chuyên môn y tế do tiềm ẩn nguy cơ hoặc cần chẩn đoán chính xác bệnh trước khi dùng. Do đó, chúng chỉ được bán và cấp phát khi có đơn thuốc hợp lệ. Thuốc không kê đơn (OTC - Over-the-counter drug) có thể mua tự do không cần đơn.

Cả thuốc kháng histamin H2 (ví dụ ranitidine, famotidine), thuốc ức chế bơm proton (PPIs - ví dụ omeprazole, esomeprazole) và thuốc kháng acid (ví dụ aluminum hydroxide, magnesium hydroxide) đều được dùng để giảm triệu chứng ợ nóng, khó tiêu do tăng acid dạ dày, nhưng cơ chế và hiệu quả khác nhau. PPIs ức chế mạnh nhất và kéo dài nhất sự sản xuất acid dạ dày, kháng histamin H2 giảm sản xuất acid, kháng acid trung hòa acid đã có trong dạ dày.

Tương tác hiệp đồng (synergistic interaction) xảy ra khi tác dụng kết hợp của hai thuốc lớn hơn tổng tác dụng của từng thuốc riêng lẻ. Warfarin và aspirin đều có tác dụng chống đông máu, khi dùng chung sẽ làm tăng nguy cơ chảy máu do hiệp đồng tác dụng dược lực học. Các ví dụ còn lại là tương tác dược động học (rifampicin và thuốc tránh thai, phenytoin và carbamazepine, thuốc kháng acid và tetracycline).

Lưu lượng máu tới cơ quan đích ảnh hưởng đến phân phối thuốc sau khi hấp thu vào máu, chứ không trực tiếp ảnh hưởng đến quá trình hấp thu thuốc từ đường tiêu hóa. Các yếu tố còn lại (độ hòa tan, pH, diện tích bề mặt) đều là yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến hấp thu thuốc qua đường tiêu hóa.

Khi nghi ngờ ADR, hành động quan trọng đầu tiên là báo cáo cho bác sĩ hoặc cơ quan quản lý dược (ví dụ Trung tâm DI & ADR quốc gia) để được đánh giá, xử trí và ghi nhận thông tin ADR, góp phần vào việc theo dõi và đảm bảo an toàn thuốc. Việc ngừng thuốc hay tiếp tục dùng thuốc cần được quyết định bởi bác sĩ dựa trên đánh giá cụ thể từng trường hợp. Tự điều trị ADR tại nhà có thể không an toàn.

Thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III là giai đoạn then chốt, được thực hiện trên số lượng lớn bệnh nhân mục tiêu để đánh giá hiệu quả điều trị (efficacy) và độ an toàn (safety) của thuốc so với placebo hoặc thuốc chuẩn hiện có. Giai đoạn I đánh giá an toàn và dược động học trên người khỏe mạnh, giai đoạn II đánh giá hiệu quả bước đầu và liều dùng trên nhóm nhỏ bệnh nhân, giai đoạn IV là nghiên cứu hậu marketing.

Thuốc chẹn beta giao cảm (beta-blockers) làm chậm nhịp tim, giảm sức co bóp cơ tim và giảm sức cản ngoại biên, do đó được sử dụng rộng rãi trong điều trị tăng huyết áp, đau thắt ngực, loạn nhịp tim và suy tim mạn tính. Chúng không được dùng trong suy tim cấp, nhịp tim chậm hoặc block nhĩ thất nặng vì có thể làm trầm trọng thêm các tình trạng này.

Dược lực học (pharmacodynamics) nghiên cứu về những gì thuốc gây ra cho cơ thể, bao gồm tác dụng dược lý và cơ chế tác dụng của thuốc ở mức độ phân tử, tế bào, cơ quan và toàn bộ cơ thể. Dược động học (pharmacokinetics) nghiên cứu về những gì cơ thể làm với thuốc (ADME).

Thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs) là nhóm thuốc có tác dụng giảm đau, hạ sốt và chống viêm. Chúng thường được dùng để điều trị đau đầu, đau răng, đau cơ xương khớp, sốt và viêm khớp. Thuốc kháng sinh dùng để điều trị nhiễm khuẩn, opioid giảm đau mạnh (đau nặng), kháng histamin dùng cho dị ứng.

Phản ứng dị ứng thuốc (Type B - Bizarre) là loại phản ứng có hại không thể đoán trước, không liên quan đến tác dụng dược lý đã biết của thuốc và thường liên quan đến cơ chế miễn dịch. Phân loại Gell và Coombs mô tả các cơ chế miễn dịch khác nhau gây ra phản ứng dị ứng (Type I, II, III, IV). Phản ứng loại A (Augmented) là phản ứng có hại có thể đoán trước, liên quan đến tác dụng dược lý của thuốc và thường phụ thuộc liều.

Họ enzym Cytochrome P450 (CYP) là hệ thống enzym chính chịu trách nhiệm cho phần lớn các phản ứng chuyển hóa thuốc Pha 1, đặc biệt là các phản ứng oxy hóa ở gan. Các enzym khác như glucuronosyltransferase, sulfotransferase, N-acetyltransferase chủ yếu tham gia vào phản ứng Pha 2.

Thuốc ức chế men chuyển (ACE inhibitors) ức chế men chuyển angiotensin, làm giảm sản xuất angiotensin II. Angiotensin II là một chất gây co mạch mạnh, do đó giảm angiotensin II dẫn đến giãn mạch máu ngoại biên, giảm sức cản ngoại biên và hạ huyết áp. ACE inhibitors cũng có tác dụng giảm giữ muối và nước, nhưng giãn mạch là cơ chế chính.

Dạng bào chế tác dụng kéo dài (extended-release formulation) được thiết kế để giải phóng thuốc từ từ trong một khoảng thời gian dài, giúp giảm tần suất dùng thuốc (ví dụ từ 3-4 lần/ngày xuống 1-2 lần/ngày), từ đó tăng sự tiện lợi và cải thiện tuân thủ điều trị của người bệnh. Các mục đích khác như tăng sinh khả dụng, che giấu mùi vị, tăng tốc độ hấp thu không phải là mục đích chính của dạng bào chế tác dụng kéo dài.

Chỉ số điều trị (TI) là tỷ số giữa liều độc (TD50 hoặc LD50) và liều điều trị hiệu quả (ED50). TI càng lớn, thuốc càng an toàn vì khoảng cách giữa liều gây độc và liều điều trị càng rộng. TI nhỏ cho thấy thuốc có nguy cơ độc tính cao hơn.

Thuốc đối kháng cạnh tranh (competitive antagonist) gắn обратимо vào cùng vị trí thụ thể với chất chủ vận. Nó làm giảm ái lực biểu kiến của chất chủ vận, do đó cần nồng độ chất chủ vận cao hơn để đạt được cùng mức độ đáp ứng. Điều này thể hiện trên đường cong liều lượng - đáp ứng bằng cách dịch chuyển đường cong sang phải, làm tăng EC50 (nồng độ thuốc gây ra 50% đáp ứng tối đa).

Thể tích phân phối (Vd) là một thông số dược động học cho biết mức độ phân bố của thuốc giữa huyết tương và các mô trong cơ thể. Vd cao gợi ý thuốc phân bố rộng rãi vào mô, ngược lại Vd thấp gợi ý thuốc chủ yếu ở trong huyết tương.

Acyclovir là một thuốc kháng virus chọn lọc, có hiệu quả cao đối với virus herpes simplex (HSV) gây herpes môi, herpes sinh dục, viêm não màng não do herpes và virus varicella-zoster (VZV) gây thủy đậu và zona. Nó ít hoặc không có tác dụng với virus cúm, HIV, viêm gan B và nhiều loại virus khác.

Insulin là một protein, nếu dùng đường uống sẽ bị phá hủy bởi enzym tiêu hóa ở đường tiêu hóa và không hấp thu được. Insulin thường được dùng đường tiêm dưới da để hấp thu chậm và kéo dài tác dụng, hoặc tiêm tĩnh mạch trong các trường hợp cấp cứu cần tác dụng nhanh (ví dụ nhiễm toan ceton do đái tháo đường). Đường tiêm bắp ít được dùng hơn.

Tương tác thuốc dược động học (pharmacokinetic interaction) xảy ra khi một thuốc ảnh hưởng đến ADME của thuốc khác, làm thay đổi nồng độ thuốc ở vị trí tác dụng và do đó thay đổi cường độ hoặc thời gian tác dụng. Tương tác dược lực học (pharmacodynamic interaction) xảy ra khi hai thuốc tác động lên cùng một hệ thống sinh học, có thể gây hiệp đồng hoặc đối kháng.

Phản ứng Pha 1 bao gồm các phản ứng oxy hóa, khử, thủy phân, và thường giới thiệu hoặc bộc lộ nhóm chức năng trên phân tử thuốc. Phản ứng liên hợp là phản ứng Pha 2, gắn thêm các phân tử nội sinh (như glucuronic acid, sulfate) vào thuốc hoặc chất chuyển hóa Pha 1 để tăng tính phân cực và dễ thải trừ hơn.

Đường tĩnh mạch đưa thuốc trực tiếp vào máu, bỏ qua giai đoạn hấp thu, do đó sinh khả dụng đạt 100%. Các đường dùng khác cần trải qua quá trình hấp thu và có thể bị ảnh hưởng bởi nhiều yếu tố làm giảm sinh khả dụng.

Hấp thu là quá trình thuốc đi từ vị trí dùng thuốc vào tuần hoàn chung. Các quá trình còn lại (phân phối, chuyển hóa, thải trừ) xảy ra sau khi thuốc đã vào máu.

Liều dùng (dosage) là lượng thuốc được dùng một lần cho một người bệnh. Lịch dùng thuốc (dosing regimen) bao gồm liều dùng, tần suất dùng, đường dùng và thời gian điều trị. Tổng liều (total dose) là tổng lượng thuốc dùng trong một đợt điều trị.

Thuốc chủ vận (agonist) là chất gắn vào thụ thể và hoạt hóa thụ thể, tạo ra đáp ứng sinh học. Đáp ứng này có thể tương tự hoặc mạnh hơn đáp ứng do chất nội sinh (như hormone, chất dẫn truyền thần kinh) gây ra.

Nguyên tắc 5 đúng (hoặc nhiều hơn, tùy theo tài liệu) trong sử dụng thuốc là các nguyên tắc cơ bản để đảm bảo an toàn và hiệu quả khi dùng thuốc, bao gồm: đúng thuốc, đúng liều, đúng đường dùng, đúng thời điểm và đúng người bệnh. `Đúng giá tiền` không thuộc nguyên tắc này, mặc dù chi phí cũng là một yếu tố cần cân nhắc trong điều trị.

Thời gian bán thải (t½) là thời gian cần thiết để nồng độ thuốc trong huyết tương giảm đi một nửa. Đây là một thông số quan trọng để xác định khoảng cách giữa các liều dùng và thời gian thuốc lưu lại trong cơ thể.

Thuốc kháng histamin H1 thế hệ thứ nhất có khả năng thấm qua hàng rào máu não, gây tác dụng an thần, buồn ngủ do ức chế thụ thể H1 ở não. Đây là tác dụng phụ thường gặp và nổi bật nhất của nhóm thuốc này. Các tác dụng phụ khác như khô miệng, táo bón (kháng cholinergic) cũng có thể xảy ra, nhưng an thần là tác dụng phụ được biết đến nhiều nhất.

Thuốc lợi tiểu thiazide ức chế kênh đồng vận Na+-Cl- ở ống lượn xa của nephron, làm tăng thải trừ natri và nước, gây lợi tiểu và hạ huyết áp. Các loại lợi tiểu khác tác động ở vị trí khác nhau: lợi tiểu quai (quai Henle), lợi tiểu giữ kali (ống góp), lợi tiểu thẩm thấu (ống lượn gần và quai Henle).

Thận và đường tiết niệu là đường thải trừ chính của phần lớn các thuốc và chất chuyển hóa hòa tan trong nước. Mật cũng là một đường thải trừ quan trọng cho một số thuốc có trọng lượng phân tử lớn và các chất chuyển hóa, nhưng nước tiểu là đường thải trừ phổ biến hơn.

Tác dụng phụ là những tác dụng không mong muốn, có hại xảy ra khi dùng thuốc ở liều điều trị thông thường. Chúng khác với tác dụng chính (tác dụng điều trị mong muốn) và có thể gây khó chịu hoặc nguy hiểm cho người bệnh. Tác dụng phụ khác với tác dụng độc, thường xuất hiện khi dùng thuốc quá liều.