Đề 9 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Y học cổ truyền

`Phong tà` (khí gió) là một trong lục dâm gây bệnh trong Y học cổ truyền. Tính chất đặc trưng của phong tà là `di chuyển`, `dị động`. Do đó, phong tà thường gây ra các triệu chứng đau nhức di chuyển, không cố định, như đau khớp di chuyển, ngứa ngáy khắp người, chóng mặt hoa mắt (do phong đàm).

Trong học thuyết Âm Dương, `Tĩnh` và `Động` là hai mặt đối lập nhưng thống nhất, không tách rời. `Tĩnh` thuộc Âm, biểu hiện sự ổn định, nghỉ ngơi, nội tại. `Động` thuộc Dương, biểu hiện sự vận động, hoạt động, hướng ngoại. Cơ thể khỏe mạnh cần có sự cân bằng giữa tĩnh và động.

Trạng thái `Âm hư` trong Y học cổ truyền chỉ tình trạng phần âm (vật chất, dinh dưỡng, tính nhu hòa, tĩnh lặng) của cơ thể bị suy giảm, không đủ để cân bằng với phần dương (năng lượng, chức năng, tính động). Âm hư sinh nội nhiệt, dẫn đến các triệu chứng như nóng trong người, bứt rứt, khó ngủ, đổ mồ hôi trộm, táo bón.

Trong học thuyết Ngũ hành của Y học cổ truyền, Tỳ (lá lách) và Vị (dạ dày) thuộc hành Thổ, có vai trò trung tâm trong việc tiêu hóa, hấp thu và vận chuyển dinh dưỡng. Các tạng khác thuộc hành lần lượt là: Tâm (Hỏa), Can (Mộc), Phế (Kim), Thận (Thủy).

Y học cổ truyền xem xét bệnh tật phát sinh từ nhiều nguyên nhân, bao gồm mất cân bằng âm dương, sự xâm nhập của tà khí (phong, hàn, thấp, nhiệt, táo, hỏa) và chế độ ăn uống, sinh hoạt không điều độ. Tất cả đều có thể làm suy yếu chính khí và gây bệnh.

Cứu ngải là phương pháp dùng nhiệt để kích thích huyệt vị trong Y học cổ truyền. Nguyên liệu chính được sử dụng là ngải cứu (Artemisia vulgaris), thường được chế thành mồi ngải hoặc điếu ngải để đốt và hơ nóng hoặc cứu trực tiếp lên huyệt vị.

Xoa bóp bấm huyệt là một phương pháp trị liệu không dùng thuốc của Y học cổ truyền, dựa trên nguyên lý tác động trực tiếp lên kinh lạc và huyệt vị trên cơ thể. Thông qua các kỹ thuật xoa, day, ấn, bấm, phương pháp này giúp khai thông kinh lạc, điều hòa khí huyết, giảm đau nhức và cải thiện chức năng cơ thể.

Quế nhục (vỏ quế) là một vị thuốc có tính đại nhiệt, vị cay ngọt, có tác dụng ôn trung tán hàn, bổ hỏa trợ dương, thường được dùng để điều trị các chứng bệnh do `hàn tà` gây ra như đau bụng do lạnh, tay chân lạnh, tiêu chảy do lạnh. Các vị thuốc khác có tính hàn hoặc lương: Hoàng liên, kim ngân hoa (thanh nhiệt giải độc), tang bạch bì (thanh phế nhiệt).

Châm cứu là phương pháp điều trị đặc trưng của Y học cổ truyền, tác động trực tiếp vào hệ kinh lạc và khí huyết. Thông qua việc kích thích các huyệt vị trên kinh lạc, châm cứu giúp điều hòa khí huyết, cân bằng âm dương, từ đó cải thiện sức khỏe và chữa bệnh.

`Thiết chẩn` là phương pháp chẩn đoán bằng cách sờ nắn trong `Tứ chẩn` của Y học cổ truyền. Thiết chẩn bao gồm chủ yếu là `mạch chẩn` (bắt mạch) và `án chẩn` (sờ nắn) các bộ phận khác trên cơ thể như bụng, da, gân cơ để đánh giá tình trạng bệnh.

Giác hơi là phương pháp dùng ống giác tạo áp suất âm để hút lên da, gây xung huyết tại chỗ. Tác dụng chính của giác hơi là thông kinh hoạt lạc, khu phong tán hàn, trừ thấp, giảm đau, thường được dùng trong điều trị các chứng đau lưng, đau vai gáy, cảm mạo phong hàn.

`Khí` trong Y học cổ truyền không chỉ đơn thuần là hơi thở hay oxy, mà là một khái niệm rộng lớn hơn, chỉ năng lượng sống, sinh lực, động lực thúc đẩy mọi hoạt động của cơ thể. Khí lưu thông tốt giúp cơ thể khỏe mạnh, khí trệ tắc gây bệnh tật.

Theo Ngũ hành tương sinh tương khắc và sự tương ứng với các mùa trong năm, hành Hỏa tương ứng với mùa Hạ (mùa hè), mùa nóng nhất trong năm. Các hành khác tương ứng lần lượt là: Mộc (Xuân), Kim (Thu), Thủy (Đông), Thổ (trung tâm, giao mùa).

`Nội nhân` (nguyên nhân bên trong) gây bệnh trong Y học cổ truyền chủ yếu liên quan đến các yếu tố tinh thần, cảm xúc như vui mừng quá độ, giận dữ, lo lắng, suy tư, buồn rầu, sợ hãi, kinh sợ. Các cảm xúc này nếu quá mức hoặc kéo dài có thể làm tổn thương tạng phủ và gây bệnh.

Y học cổ truyền đặc biệt coi trọng nguyên tắc `phòng bệnh hơn chữa bệnh`. Dự phòng được xem là yếu tố then chốt để bảo vệ sức khỏe, thậm chí quan trọng hơn cả điều trị bệnh. Các biện pháp dự phòng bao gồm dưỡng sinh tinh thần, điều hòa ăn uống, vận động hợp lý, sống hòa hợp với thiên nhiên.

Bài thuốc `Tứ quân tử thang` là một bài thuốc kinh điển trong Y học cổ truyền, có tác dụng chính là kiện tỳ ích khí, tức là bổ khí, tăng cường chức năng tỳ vị (hệ tiêu hóa). Bài thuốc này thường được dùng để điều trị các chứng bệnh do tỳ khí hư nhược.

Thăng ma là vị thuốc có tính thăng, vị cay, có tác dụng `thăng dương khí`, tức là nâng dương khí lên trên. Thường được dùng trong các trường hợp `khí hư hạ hãm`, tức là khí hư yếu, không đủ sức nâng lên, gây ra các triệu chứng như sa dạ dày, sa tử cung, trĩ.

`Văn chẩn` trong Tứ chẩn (Vọng, Văn, Vấn, Thiết) là phương pháp chẩn đoán bằng cách nghe. Thầy thuốc lắng nghe âm thanh phát ra từ cơ thể người bệnh như tiếng nói, tiếng thở, tiếng ho, tiếng nấc để đánh giá tình trạng bệnh.

Y học cổ truyền chủ yếu sử dụng các loại thuốc có nguồn gốc tự nhiên như thảo dược (cây thuốc), động vật (như mật gấu, sừng tê giác - hiện nay nhiều loại đã cấm sử dụng), và khoáng vật (như chu sa, phèn chua). Thuốc kháng sinh, vaccine, hormone tổng hợp thuộc phạm trù của Y học hiện đại.

`Biện chứng luận trị` là nguyên tắc cốt lõi của Y học cổ truyền, đòi hỏi thầy thuốc phải biện luận, phân tích toàn diện các thông tin thu thập được (tứ chẩn) để xác định `chứng` bệnh (thể bệnh, nguyên nhân, vị trí, tính chất bệnh) và từ đó đưa ra phương pháp điều trị cá nhân hóa, phù hợp với từng người bệnh và từng giai đoạn bệnh.

`Đàm thấp` (đờm nhớt) trong Y học cổ truyền được hình thành chủ yếu do chức năng vận hóa thủy thấp của tỳ vị suy yếu. Tỳ vị không kiện vận, thủy thấp đình trệ, ngưng tụ lại thành đàm thấp. Vì vậy, kiện tỳ là nguyên tắc quan trọng trong điều trị các chứng bệnh liên quan đến đàm thấp.

Trong Y học cổ truyền, tạng `Can` (Gan) chủ về `sơ tiết`, tức là khả năng khai thông, điều hòa, giải tỏa khí cơ trong cơ thể, giúp khí huyết lưu thông thông suốt, cảm xúc ổn định. Các chức năng khác tương ứng với các tạng khác: Tâm (tư duy, tinh thần), Thận (tàng trữ tinh), Phế (hô hấp).

Hệ thống `kinh lạc` là một khái niệm độc đáo của Y học cổ truyền, chưa có hệ thống tương đương hoàn toàn trong Y học hiện đại. Kinh lạc được xem là mạng lưới các đường dẫn khí huyết, kết nối các tạng phủ, cơ quan trong cơ thể, đảm bảo sự lưu thông và cân bằng năng lượng. Mặc dù có một số nghiên cứu liên hệ kinh lạc với hệ thần kinh hoặc mô liên kết, nhưng chưa có sự thống nhất và tương đồng hoàn toàn.

Trong Y học cổ truyền, `Thận` (Thận) chủ yếu tàng trữ `tinh`, được coi là tinh hoa của cơ thể, có vai trò quan trọng trong sự sinh trưởng, phát triển, sinh sản và duy trì hoạt động sống của con người. Thận tinh sung mãn thì cơ thể khỏe mạnh, tinh lực dồi dào.

Cả ba điểm trên đều phản ánh sự khác biệt lớn giữa Y học cổ truyền và Y học hiện đại. Y học cổ truyền nhấn mạnh sử dụng thuốc tự nhiên, cá nhân hóa điều trị dựa trên biện chứng luận trị và coi trọng phòng bệnh. Y học hiện đại có xu hướng sử dụng thuốc tổng hợp, áp dụng phác đồ chung và tập trung vào điều trị bệnh khi đã phát sinh.

Trong Y học cổ truyền, `Tâm` (Tim) không chỉ là cơ quan tuần hoàn máu mà còn chủ về `thần minh`, tức là ý thức, tinh thần, hoạt động tư duy và cảm xúc. Tâm được coi là `vua` của các tạng phủ, chi phối toàn bộ hoạt động tinh thần của con người.

`Nhiệt tà` (khí nóng) xâm nhập cơ thể sẽ gây ra các triệu chứng thuộc `Nhiệt chứng`, biểu hiện tính chất nóng, nhiệt như sốt cao, khát nước, ra mồ hôi nhiều, mặt đỏ, môi khô, nước tiểu vàng, táo bón. Ngược lại, `Hàn tà` gây ra `Hàn chứng` với các triệu chứng lạnh, sợ lạnh, chân tay lạnh.

Bài thuốc `Lục vị địa hoàng hoàn` là một bài thuốc bổ kinh điển của Y học cổ truyền, có tác dụng chính là tư âm bổ thận, tức là bổ thận âm. Bài thuốc này thường được dùng để điều trị các chứng bệnh do thận âm hư như đau lưng mỏi gối, ù tai, chóng mặt, di tinh, mất ngủ, nóng trong người.

`Thấp tà` (khí thấp) là một trong lục dâm (phong, hàn, thấp, nhiệt, táo, hỏa) gây bệnh trong Y học cổ truyền. Thấp tà có tính chất nặng nề, trì trệ, thường gây ra các triệu chứng như đau nhức xương khớp, nặng nề chân tay, mệt mỏi, tiêu chảy, phù nề.

Trong `vọng chẩn` (quan sát) lưỡi, thầy thuốc Y học cổ truyền quan sát toàn diện các yếu tố của lưỡi để đánh giá tình trạng bệnh, bao gồm: hình dáng và kích thước lưỡi (béo, gầy, lệch...), màu sắc lưỡi (hồng, nhạt, đỏ, tím...), rêu lưỡi (dày, mỏng, vàng, trắng, đen...), và gân máu dưới lưỡi.