Đề 8 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dịch tễ học

Trong nghiên cứu когорт, nguy cơ tương đối (relative risk - RR) thường được sử dụng để đo lường sức mạnh của mối liên quan giữa phơi nhiễm và bệnh. RR là tỷ lệ giữa nguy cơ mắc bệnh ở nhóm phơi nhiễm so với nguy cơ mắc bệnh ở nhóm không phơi nhiễm.

Nghiên cứu cắt ngang (cross-sectional study) là loại nghiên cứu quan sát thu thập dữ liệu về phơi nhiễm và bệnh tật tại cùng một thời điểm. Nghiên cứu này nhanh chóng và hữu ích trong việc đánh giá ban đầu mối liên quan trong các vụ dịch.

Mục tiêu chính của sàng lọc bệnh (screening) là phát hiện sớm bệnh hoặc các yếu tố nguy cơ gây bệnh ở giai đoạn tiền lâm sàng (trước khi xuất hiện triệu chứng) trong quần thể có vẻ khỏe mạnh, để có thể can thiệp sớm và cải thiện tiên lượng bệnh.

Cửa sổ cơ hội (window of opportunity) là giai đoạn cụ thể trong quá trình phát triển bệnh, thường là giai đoạn sớm hoặc tiền lâm sàng, khi các biện pháp can thiệp (phòng ngừa hoặc điều trị) có khả năng mang lại hiệu quả cao nhất và tác động tích cực nhất đến kết quả sức khỏe.

Thời gian ủ bệnh (incubation period) là khoảng thời gian giữa thời điểm phơi nhiễm với tác nhân gây bệnh (ví dụ: vi khuẩn, virus) và thời điểm xuất hiện các dấu hiệu và triệu chứng lâm sàng đầu tiên của bệnh.

Ưu điểm lớn nhất của nghiên cứu когорт là khả năng trực tiếp tính toán tỷ lệ mới mắc bệnh (incidence rate) vì когорт theo dõi nhóm người theo thời gian để ghi nhận các ca bệnh mới phát sinh. Nghiên cứu bệnh chứng không thể trực tiếp tính tỷ lệ mới mắc.

Hiệu quả vaccine (vaccine efficacy) thường được đánh giá trong các thử nghiệm lâm sàng có kiểm soát, so sánh tỷ lệ mắc bệnh giữa nhóm được tiêm vaccine và nhóm placebo (hoặc không tiêm vaccine) trong điều kiện lý tưởng để loại trừ các yếu tố gây nhiễu khác.

Tính phổ biến (ubiquity) của một tác nhân gây bệnh đề cập đến sự tồn tại và phân bố rộng rãi của tác nhân đó trong môi trường tự nhiên hoặc trong quần thể người hoặc động vật. Ví dụ, một số loại virus đường hô hấp có tính phổ biến cao vì chúng có mặt ở khắp nơi.

Giá trị dự đoán dương tính (PPV) của một xét nghiệm sàng lọc phụ thuộc vào cả độ nhạy, độ đặc hiệu của xét nghiệm và tỷ lệ hiện mắc của bệnh trong quần thể được sàng lọc. PPV cho biết xác suất một người có kết quả xét nghiệm dương tính thực sự mắc bệnh.

Nghiên cứu sinh thái (ecological study) hay phân tích theo quần thể là một loại nghiên cứu dịch tễ học quan sát, trong đó đơn vị phân tích là quần thể hoặc nhóm người (ví dụ: quốc gia, khu vực, nhóm tuổi) chứ không phải cá nhân. Dữ liệu phơi nhiễm và bệnh tật được thu thập ở cấp độ nhóm và phân tích mối liên quan giữa chúng ở cấp độ nhóm.

Độ đặc hiệu (specificity) của một xét nghiệm sàng lọc là khả năng của xét nghiệm đó trong việc xác định chính xác những người thực sự không mắc bệnh. Xét nghiệm có độ đặc hiệu cao sẽ có tỷ lệ dương tính giả thấp.

Phòng ngừa thứ cấp (secondary prevention) tập trung vào việc phát hiện sớm bệnh ở giai đoạn tiền lâm sàng hoặc giai đoạn sớm có triệu chứng để can thiệp kịp thời, làm chậm tiến triển bệnh và giảm biến chứng. Sàng lọc bệnh là một ví dụ điển hình của phòng ngừa thứ cấp.

Tỷ lệ mới mắc (incidence rate) đo lường tần số xuất hiện các ca bệnh mới trong một quần thể có nguy cơ trong một khoảng thời gian cụ thể. Tỷ lệ hiện mắc đo lường tổng số ca bệnh hiện có tại một thời điểm.

Độ nhạy (sensitivity) của một xét nghiệm sàng lọc là khả năng của xét nghiệm đó trong việc xác định chính xác những người thực sự mắc bệnh. Xét nghiệm có độ nhạy cao sẽ có tỷ lệ âm tính giả thấp.

Tỷ số chênh (Odds ratio - OR) bằng 1 cho thấy odds (cơ hội) của việc mắc bệnh ở nhóm phơi nhiễm tương đương với odds ở nhóm không phơi nhiễm, tức là không có mối liên quan giữa phơi nhiễm và bệnh.

Tỷ lệ tử vong thô (crude mortality rate) là một thước đo tổng quát về tử vong trong một quần thể. Nó được tính bằng cách chia tổng số ca tử vong trong một khoảng thời gian nhất định (thường là một năm) cho dân số trung bình của quần thể đó trong cùng khoảng thời gian, thường được biểu thị trên 1.000 hoặc 100.000 dân.

Phương thức lây truyền qua vật trung gian (vehicle-borne) liên quan đến các vật vô tri hoặc chất liệu bị ô nhiễm (ví dụ: thức ăn, nước uống, đồ vật) truyền mầm bệnh. Lây truyền qua vector (vector-borne) sử dụng vector là sinh vật sống (thường là côn trùng hoặc động vật chân đốt) để truyền mầm bệnh.

Trong nghiên cứu bệnh chứng, nhóm chứng (control group) bao gồm những người không mắc bệnh đang nghiên cứu nhưng phải tương đồng với nhóm bệnh (case group) về các đặc điểm nhân khẩu học và các yếu tố khác, ngoại trừ tình trạng bệnh.

Sai số thông tin (information bias) xảy ra trong quá trình thu thập dữ liệu, bao gồm các loại sai số như sai số nhớ lại (recall bias) khi người tham gia nhớ lại thông tin không chính xác, và sai số phỏng vấn (interviewer bias) khi người phỏng vấn ảnh hưởng đến câu trả lời của đối tượng.

Miễn dịch cộng đồng (herd immunity) xảy ra khi một tỷ lệ đủ lớn dân số được miễn dịch (thường thông qua tiêm chủng hoặc mắc bệnh trước đó) với một bệnh truyền nhiễm, làm giảm khả năng lây lan bệnh trong cộng đồng, bảo vệ cả những người chưa được miễn dịch (ví dụ: trẻ sơ sinh, người có bệnh nền).

Mô hình bánh xe dịch tễ học (epidemiologic triangle) là một mô hình cổ điển trong dịch tễ học, mô tả sự tương tác giữa ba yếu tố chính trong việc gây bệnh: tác nhân gây bệnh (agent), vật chủ (host) và môi trường (environment). Sự cân bằng và tương tác giữa ba yếu tố này quyết định sự xuất hiện và lây lan của bệnh.

Dịch tễ học mô tả (descriptive epidemiology) tập trung vào việc mô tả bức tranh toàn cảnh về bệnh tật trong quần thể, bao gồm việc xác định tần suất, sự phân bố (theo thời gian, địa điểm, đặc điểm cá nhân) và xu hướng của bệnh. Mục đích là tạo ra giả thuyết cho nghiên cứu phân tích.

Đường cong dịch tễ (epidemic curve) là biểu đồ histogram thể hiện số ca bệnh mới phát sinh theo thời gian trong một vụ dịch. Nó giúp hình dung diễn biến và quy mô của vụ dịch, xác định nguồn lây và dự đoán xu hướng.

Nguyên tắc tôn trọng quyền tự chủ (respect for autonomy) trong đạo đức nghiên cứu yêu cầu tôn trọng quyền của mỗi cá nhân trong việc tự đưa ra quyết định, bao gồm cả quyết định tham gia hay không tham gia nghiên cứu. Điều này đòi hỏi phải có sự đồng ý tự nguyện và có hiểu biết đầy đủ từ người tham gia.

Thử nghiệm cộng đồng (community trial) là loại nghiên cứu can thiệp trong đó đơn vị can thiệp là toàn bộ cộng đồng hoặc nhóm lớn (ví dụ: trường học, khu dân cư). Nghiên cứu này thích hợp để đánh giá hiệu quả của các chương trình y tế công cộng quy mô lớn.

Sai số chọn mẫu (selection bias) xảy ra khi quá trình chọn đối tượng nghiên cứu dẫn đến một nhóm tham gia không đại diện cho quần thể mà nghiên cứu muốn suy rộng kết quả, làm sai lệch ước tính về mối liên quan giữa phơi nhiễm và bệnh.

Dịch tễ học phân tích (analytical epidemiology) đi sâu vào việc xác định các yếu tố nguy cơ và nguyên nhân gây bệnh. Mục tiêu chính là xây dựng và kiểm tra giả thuyết về mối quan hệ nhân quả giữa các yếu tố phơi nhiễm và kết quả bệnh, sử dụng các nghiên cứu quan sát và thử nghiệm.

Dịch tễ học tập trung vào việc nghiên cứu sự phân bố và các yếu tố quyết định của các trạng thái hoặc sự kiện liên quan đến sức khỏe trong các quần thể được chỉ định, và việc áp dụng nghiên cứu này để kiểm soát các vấn đề sức khỏe.

Ổ chứa (reservoir) là môi trường (người, động vật, thực vật, đất, nước,...) mà tác nhân gây bệnh thường trú và sinh sản, duy trì sự tồn tại của mầm bệnh trong tự nhiên và là nguồn lây nhiễm tiềm tàng.

Yếu tố gây nhiễu (confounding factor) là một biến số bên ngoài có liên quan đến cả yếu tố phơi nhiễm đang nghiên cứu và kết quả bệnh, và có thể làm sai lệch mối quan hệ thực sự giữa phơi nhiễm và bệnh.