Đề 13 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dẫn luận ngôn ngữ

Ngữ dụng học (pragmatics) nghiên cứu ý nghĩa của ngôn ngữ trong ngữ cảnh sử dụng thực tế, xem xét người nói, người nghe, tình huống giao tiếp và mục đích giao tiếp. Ngữ nghĩa học (semantics) tập trung vào ý nghĩa vốn có của từ và câu, không xét đến ngữ cảnh cụ thể.

Ngôn ngữ mẹ đẻ (mother tongue) thường được hiểu là ngôn ngữ đầu tiên mà một người học được từ khi còn nhỏ, thường là trong gia đình. Đây là ngôn ngữ mà người đó có sự thông thạo và gắn bó sâu sắc nhất.

Chữ viết là một hệ thống ký hiệu được phát triển sau ngôn ngữ nói, nhằm mục đích ghi lại và truyền tải ngôn ngữ nói qua không gian và thời gian. Không phải ngôn ngữ nào cũng có chữ viết, và hệ thống chữ viết thường không phản ánh hoàn toàn chính xác âm thanh của ngôn ngữ nói (ví dụ: chính tả tiếng Anh).

Năng lực ngôn ngữ (linguistic competence) theo Chomsky là hệ thống kiến thức ngầm về các quy tắc ngữ pháp của một ngôn ngữ mà người bản ngữ có. Đây là kiến thức lý tưởng, khác với `hành vi ngôn ngữ` (linguistic performance) là cách chúng ta thực sự sử dụng ngôn ngữ trong thực tế, có thể bị ảnh hưởng bởi các yếu tố như lỗi và sự cố.

Ngôn ngữ học tâm lý (psycholinguistics) nghiên cứu về các quá trình tâm lý liên quan đến việc sử dụng ngôn ngữ, bao gồm quá trình sản sinh, tiếp nhận, hiểu và học ngôn ngữ. Nó tìm hiểu cách ngôn ngữ được biểu diễn và xử lý trong tâm trí con người.

Dân tộc ký ngôn ngữ học (ethnography of communication) là một phương pháp nghiên cứu trong ngôn ngữ học xã hội và nhân học, tập trung vào việc tìm hiểu cách ngôn ngữ được sử dụng trong các cộng đồng và nền văn hóa cụ thể. Nó xem xét mối quan hệ giữa ngôn ngữ, văn hóa và xã hội, chú trọng đến các quy tắc và chuẩn mực giao tiếp trong từng cộng đồng.

Ngữ pháp (syntax) là phân ngành ngôn ngữ học nghiên cứu về cấu trúc câu, quy tắc kết hợp các từ thành cụm từ, mệnh đề và câu, cũng như mối quan hệ giữa các thành phần này trong câu.

Các loại lỗi thường gặp trong học ngoại ngữ bao gồm lỗi do ảnh hưởng của ngôn ngữ mẹ đẻ (interlingual error), lỗi do khái quát hóa quá mức quy tắc ngôn ngữ đích (overgeneralization), và lỗi phát sinh từ chính ngôn ngữ đích (intralingual error). Lỗi do thiếu động lực học tập thuộc về yếu tố tâm lý, không phải là loại lỗi ngôn ngữ học.

Hình vị (morpheme) là đơn vị có nghĩa nhỏ nhất trong ngôn ngữ. Nó có thể là một từ (ví dụ: `nhà`) hoặc một phần của từ mang nghĩa (ví dụ: `-s` trong `những ngôi nhà`).

Ngôn ngữ là một hệ thống các ký hiệu mang tính tùy ý (arbitrary), được sử dụng một cách có hệ thống cho giao tiếp. Tính tùy ý thể hiện ở việc không có mối liên hệ tất yếu giữa hình thức của từ và ý nghĩa của nó.

Ngữ nghĩa học (semantics) là lĩnh vực ngôn ngữ học nghiên cứu về ý nghĩa. Nó khám phá cách thức từ ngữ, cụm từ và câu biểu đạt ý nghĩa, cũng như mối quan hệ ý nghĩa giữa chúng.

Phân tích đối chiếu (contrastive analysis) là phương pháp so sánh hệ thống ngôn ngữ mẹ đẻ và ngôn ngữ đích của người học. Mục đích là để xác định những điểm tương đồng và khác biệt giữa hai ngôn ngữ, từ đó dự đoán những lỗi mà người học có thể mắc phải và thiết kế tài liệu giảng dạy phù hợp.

Trộn mã (code-mixing) là hiện tượng người nói sử dụng xen kẽ các yếu tố ngôn ngữ (từ, cụm từ, mệnh đề) từ hai hoặc nhiều ngôn ngữ khác nhau trong cùng một cuộc hội thoại. Hiện tượng này phổ biến trong giao tiếp thân mật giữa người song ngữ hoặc đa ngữ, như một cách thể hiện bản sắc và sự linh hoạt ngôn ngữ.

Tính hai mặt (duality) là đặc điểm ngôn ngữ kết hợp các đơn vị vô nghĩa (như âm vị) để tạo ra các đơn vị có nghĩa (như hình vị và từ). Đây là một trong những đặc điểm phân biệt ngôn ngữ người với hệ thống giao tiếp của động vật.

Mặc dù động vật có các hệ thống giao tiếp, ngôn ngữ người vượt trội về độ phức tạp và linh hoạt. Các đặc điểm như tính sáng tạo (productivity - khả năng tạo ra vô số câu mới) và tính trừu tượng (displacement - khả năng nói về những điều không hiện hữu) là những yếu tố phân biệt chính.

Charles Hockett đã đề xuất một danh sách các `đặc điểm thiết kế của ngôn ngữ` (design features of language) để phân biệt ngôn ngữ người với hệ thống giao tiếp của động vật. Các đặc điểm này bao gồm tính tùy ý, tính hai mặt, tính năng suất, tính dịch chuyển, tính chuyên biệt hóa, tính phát thanh và tiếp nhận theo hướng, tính lặp lại, tính biến mất nhanh chóng, tính phản hồi hoàn toàn, tính kế thừa văn hóa, và tính tiền định hướng. `Tính phản xạ` (reflexivity - khả năng ngôn ngữ tự mô tả về chính nó) là một đặc điểm, nhưng `tính phản xạ` trong đáp án có thể gây nhầm lẫn với các nghĩa khác. Tuy nhiên, trong các lựa chọn, `tính phản xạ` có vẻ ít liên quan trực tiếp đến các đặc điểm thiết kế cốt lõi so với các lựa chọn còn lại trong danh sách phổ biến nhất.

Phương ngữ xã hội (social dialect) là biến thể ngôn ngữ liên quan đến các nhóm xã hội khác nhau trong cùng một cộng đồng, thường dựa trên các yếu tố như tuổi tác, giai cấp, giới tính, hoặc dân tộc. Cách nói chuyện khác nhau giữa các nhóm tuổi là một ví dụ điển hình về phương ngữ xã hội.

Tiếng lóng (slang) là một loại phương ngữ xã hội, đặc trưng bởi từ vựng và cách diễn đạt không chính thức, thường được sử dụng bởi một nhóm người cụ thể trong một khoảng thời gian nhất định (ví dụ: giới trẻ). Tiếng lóng thể hiện sự biến đổi và sáng tạo ngôn ngữ trong xã hội.

Trong ngữ pháp truyền thống, việc phân loại từ loại (part of speech) thường dựa trên ý nghĩa khái quát của từ. Ví dụ, danh từ được định nghĩa là từ chỉ người, vật, sự vật, hiện tượng. Tuy nhiên, cách tiếp cận này có nhiều hạn chế và ngữ pháp hiện đại thường dựa vào chức năng ngữ pháp và hình thái của từ để phân loại.

Cặp từ tối thiểu (minimal pair) là hai từ chỉ khác nhau ở một âm vị duy nhất tại cùng một vị trí và tạo ra sự khác biệt về nghĩa. Ví dụ, trong tiếng Anh, `pat` và `bat` là một cặp từ tối thiểu, sự khác biệt giữa /p/ và /b/ chứng minh rằng chúng là hai âm vị khác nhau trong tiếng Anh.

Trong ngữ âm học (phonetics), sự phân biệt giữa âm hữu thanh (voiced sound) và âm vô thanh (voiceless sound) dựa trên việc dây thanh âm có rung động hay không khi phát âm. Âm hữu thanh được tạo ra khi dây thanh âm rung, còn âm vô thanh thì không.

Ngôn ngữ học xã hội (sociolinguistics) khám phá mối quan hệ tương tác giữa ngôn ngữ và xã hội. Nó nghiên cứu cách các yếu tố xã hội như giai cấp, giới tính, tuổi tác, dân tộc, và hoàn cảnh xã hội ảnh hưởng đến việc sử dụng ngôn ngữ và ngược lại.

Tính phổ quát ngôn ngữ (language universals) chỉ đến những đặc điểm chung, các nguyên tắc cấu trúc và thiết kế ngôn ngữ mà mọi ngôn ngữ tự nhiên trên thế giới đều tuân theo. Nghiên cứu về tính phổ quát ngôn ngữ giúp chúng ta hiểu sâu hơn về bản chất của ngôn ngữ và khả năng ngôn ngữ của con người.

Nghiên cứu cho thấy rằng song ngữ có thể mang lại lợi ích nhận thức, đặc biệt là trong khả năng kiểm soát nhận thức (cognitive control) và chức năng điều hành (executive function). Người song ngữ thường giỏi hơn trong việc chuyển đổi giữa các nhiệm vụ, ức chế thông tin không liên quan và tư duy linh hoạt hơn.

Ngôn ngữ học lịch sử tập trung vào việc nghiên cứu sự phát triển và thay đổi của ngôn ngữ qua thời gian, bao gồm cả việc tái dựng các ngôn ngữ cổ và theo dõi quá trình biến đổi ngữ âm, ngữ pháp, và từ vựng.

Ngữ liệu (corpus) trong ngôn ngữ học là một bộ sưu tập lớn và có cấu trúc các văn bản viết hoặc lời nói đã được thu thập một cách có hệ thống. Ngữ liệu được sử dụng để nghiên cứu các mẫu hình ngôn ngữ, tần suất sử dụng từ, cấu trúc ngữ pháp, và nhiều khía cạnh khác của ngôn ngữ một cách thực nghiệm.

Âm vị (phoneme) là đơn vị âm thanh nhỏ nhất có chức năng khu biệt nghĩa. Ví dụ, trong tiếng Việt, âm vị /b/ và /m/ khác nhau tạo ra sự khác biệt giữa `ba` và `ma`.

Tính tùy ý (arbitrariness) chỉ ra rằng mối quan hệ giữa hình thức (âm thanh hoặc chữ viết) của một từ và ý nghĩa của nó là ngẫu nhiên, không có lý do tự nhiên. Phát biểu sai là 4, vì tính tùy ý không cho phép người dùng thay đổi ý nghĩa từ một cách tùy tiện; ý nghĩa được quy ước và sử dụng chung trong cộng đồng ngôn ngữ.

Quan điểm bẩm sinh (nativist), tiêu biểu là lý thuyết của Noam Chomsky, cho rằng con người sinh ra đã được trang bị một `thiết bị tiếp nhận ngôn ngữ` (LAD) bẩm sinh, chứa đựng những nguyên tắc phổ quát của ngữ pháp. LAD giúp trẻ em có thể tiếp thu và tạo ra ngôn ngữ một cách nhanh chóng và hiệu quả, vượt xa khả năng chỉ dựa vào bắt chước và học hỏi từ môi trường.

Ngữ tộc (language family) là một nhóm các ngôn ngữ được cho là có nguồn gốc chung từ một ngôn ngữ tổ tiên (proto-language). Các ngôn ngữ trong cùng một ngữ tộc thường có những điểm tương đồng về từ vựng, ngữ pháp và ngữ âm, do sự kế thừa từ ngôn ngữ tổ tiên này.