Đề 14 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dịch tễ học

Mục đích chính của tầm soát (Screening) bệnh là sàng lọc và xác định những người có khả năng cao mắc bệnh trong giai đoạn sớm, thường là giai đoạn tiền triệu chứng hoặc khi bệnh còn chưa biểu hiện rõ ràng. Tầm soát không phải là để chẩn đoán xác định hay điều trị bệnh, mà là để phát hiện sớm bệnh để có thể can thiệp kịp thời và hiệu quả hơn.

Dịch bệnh lưu hành (Endemic) là tình trạng bệnh tật luôn hiện diện ở mức độ ổn định trong một quần thể hoặc khu vực địa lý cụ thể, với số ca bệnh tương đối ổn định theo thời gian. Dịch bệnh bùng phát (Epidemic) là sự gia tăng đột ngột và rõ rệt số ca bệnh trong một quần thể hoặc khu vực, vượt quá mức dự kiến bình thường.

Tỷ lệ hiện mắc (Prevalence) đo lường tổng số ca bệnh (cả mới và cũ) đang tồn tại trong một quần thể tại một thời điểm hoặc trong một khoảng thời gian cụ thể. Trong khi đó, tỷ lệ mắc (Incidence) chỉ đo lường số ca bệnh mới phát sinh trong một khoảng thời gian nhất định.

Tỷ lệ mắc (Incidence rate) đo lường số ca bệnh mới phát sinh trong một quần thể có nguy cơ trong một khoảng thời gian cụ thể, thường được biểu thị dưới dạng số ca trên 1000 hoặc 100.000 người-năm.

Các biện pháp kiểm soát nguồn lây nhiễm tập trung vào việc loại bỏ hoặc giảm thiểu nguồn gốc của tác nhân gây bệnh. Cách ly người bệnh, vệ sinh môi trường và khử trùng vật dụng ô nhiễm đều nhằm mục đích này. Tiêm chủng vaccine cho người lành là biện pháp bảo vệ vật chủ cảm nhiễm, không trực tiếp kiểm soát nguồn lây nhiễm.

Giám sát chủ động (Active surveillance) là hình thức giám sát mà hệ thống y tế chủ động tìm kiếm các ca bệnh mới trong cộng đồng, thường thông qua việc thăm khám tại nhà, khảo sát, hoặc xét nghiệm chủ động. Điều này khác với giám sát thụ động, nơi hệ thống chỉ dựa vào báo cáo tự nguyện từ các cơ sở y tế hoặc bác sĩ.

Nghiên cứu bệnh chứng (Case-control study) đặc biệt hiệu quả cho việc nghiên cứu các bệnh hiếm gặp. Do bắt đầu từ nhóm người mắc bệnh (ca bệnh), nghiên cứu bệnh chứng giúp thu thập đủ số lượng ca bệnh cần thiết để phân tích, điều mà các nghiên cứu когорт có thể gặp khó khăn do tỷ lệ mắc bệnh hiếm thấp trong quần thể chung.

Nghiên cứu can thiệp (Interventional study), đặc biệt là thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên (Randomized Controlled Trial - RCT), là phương pháp tiêu chuẩn vàng để đánh giá hiệu quả của các can thiệp y tế công cộng. Trong nghiên cứu này, nhà nghiên cứu chủ động can thiệp vào một nhóm (nhóm can thiệp) và so sánh kết quả với nhóm không can thiệp (nhóm chứng).

Thời gian ủ bệnh (Incubation period) là khoảng thời gian từ lúc một người bị phơi nhiễm với tác nhân gây bệnh (ví dụ: vi khuẩn, virus) cho đến khi người đó bắt đầu xuất hiện các triệu chứng lâm sàng đầu tiên của bệnh.

Trong nghiên cứu bệnh chứng, việc lựa chọn nhóm chứng (controls) rất quan trọng. Nhóm chứng cần phải đại diện cho quần thể nguồn gốc của các ca bệnh (tức là quần thể mà các ca bệnh xuất phát từ đó), nhưng không mắc bệnh đang được nghiên cứu. Điều này giúp đảm bảo so sánh công bằng về mức độ phơi nhiễm giữa hai nhóm.

Can thiệp dự phòng (Prophylactic intervention) là các biện pháp được thực hiện trước khi bệnh xảy ra, nhằm mục đích ngăn ngừa bệnh phát triển. Ví dụ điển hình là tiêm chủng vaccine để phòng ngừa các bệnh truyền nhiễm.

Khả năng lây truyền (Transmissibility) đề cập đến khả năng của một tác nhân gây bệnh lây lan từ người nhiễm bệnh sang người khác (lây truyền từ người sang người) hoặc từ nguồn chứa (ví dụ: động vật, môi trường) sang vật chủ (người hoặc động vật). Nó là một yếu tố quan trọng quyết định tốc độ và quy mô của một vụ dịch.

Phòng ngừa cấp 1 (Primary prevention) tập trung vào việc ngăn chặn sự khởi phát của bệnh. Các biện pháp như khuyến khích lối sống lành mạnh, cấm hút thuốc, và tiêm vaccine (nếu liên quan đến bệnh tim mạch gián tiếp qua biến chứng) là phòng ngừa cấp 1. Tầm soát và điều trị sớm tăng huyết áp là phòng ngừa cấp 2 (Secondary prevention), vì nó can thiệp sau khi yếu tố nguy cơ (tăng huyết áp) đã xuất hiện, nhưng trước khi bệnh tim mạch phát triển.

Tiêu chí `Tính nhất quán` (Consistency) trong các tiêu chí Bradford Hill về nhân quả nhấn mạnh rằng mối liên hệ nhân quả được củng cố khi mối liên hệ tương tự được quan sát thấy trong nhiều nghiên cứu khác nhau, sử dụng các phương pháp khác nhau, trên các quần thể và bối cảnh khác nhau.

Nghiên cứu bệnh chứng (Case-control study) là phương pháp hiệu quả để điều tra nhanh chóng các vụ dịch. Nó so sánh nhóm người mắc bệnh (ca bệnh) với nhóm người không mắc bệnh (chứng) để xác định sự khác biệt về mức độ tiếp xúc với các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn trong quá khứ.

Nguy cơ tương đối (Relative Risk - RR) là thước đo chính được sử dụng trong nghiên cứu когорт để so sánh nguy cơ mắc bệnh giữa nhóm phơi nhiễm và nhóm không phơi nhiễm. RR cho biết nguy cơ mắc bệnh ở nhóm phơi nhiễm cao hơn gấp bao nhiêu lần so với nhóm không phơi nhiễm.

Giám sát dịch tễ học (Epidemiological surveillance) là hệ thống thu thập, phân tích và diễn giải dữ liệu sức khỏe một cách liên tục và có hệ thống, nhằm cung cấp thông tin kịp thời cho các hành động y tế công cộng. Mục tiêu chính là theo dõi bệnh tật, phát hiện dịch bệnh, đánh giá can thiệp, chứ không phải điều trị trực tiếp cho từng bệnh nhân.

Tỷ lệ tử vong (Mortality rate) thường được định nghĩa là số ca tử vong do mọi nguyên nhân (tổng tỷ lệ tử vong) hoặc do một nguyên nhân cụ thể (tỷ lệ tử vong đặc hiệu theo nguyên nhân) trên tổng số dân trong một khoảng thời gian nhất định, thường là một năm. Nó phản ánh mức độ tử vong trong một quần thể.

Trong nghiên cứu bệnh chứng, tỷ số chênh (Odds Ratio - OR) thường được sử dụng để ước tính mối liên hệ giữa phơi nhiễm và bệnh. Khi bệnh đang nghiên cứu là bệnh hiếm gặp trong quần thể, OR sẽ là một ước tính gần đúng và tốt cho nguy cơ tương đối (Relative Risk - RR). Tuy nhiên, khi bệnh phổ biến, OR có thể phóng đại mối liên hệ so với RR.

Quần thể đích (Target population) hay quần thể tham chiếu là nhóm người mà nhà nghiên cứu muốn khái quát hóa kết quả nghiên cứu của mình. Đây là quần thể rộng lớn hơn quần thể nghiên cứu thực tế (study population) và thường là quần thể mà can thiệp y tế công cộng hướng đến.

Bộ ba dịch tễ học (Epidemiologic triad) mô tả mối tương tác giữa ba yếu tố chính gây bệnh: Tác nhân (Agent - nguyên nhân gây bệnh), Vật chủ (Host - người hoặc động vật bị nhiễm bệnh) và Môi trường (Environment - các yếu tố bên ngoài ảnh hưởng đến sự phơi nhiễm và bệnh). Thời gian (Time) là yếu tố quan trọng trong dịch tễ học nhưng không nằm trong bộ ba cơ bản này.

Số R0 (Basic Reproduction Number) là một chỉ số quan trọng trong dịch tễ học bệnh truyền nhiễm, biểu thị số người trung bình mà một ca bệnh có thể lây nhiễm cho những người khác trong một quần thể hoàn toàn cảm nhiễm (chưa có miễn dịch và chưa có biện pháp can thiệp).

Ưu điểm chính của nghiên cứu cắt ngang (Cross-sectional study) là tính kinh tế và nhanh chóng. Dữ liệu về phơi nhiễm và kết quả được thu thập đồng thời tại một thời điểm duy nhất, giúp tiết kiệm thời gian và chi phí so với các thiết kế nghiên cứu dọc như когорт hoặc bệnh chứng.

Sai số ngẫu nhiên (Random error) xảy ra do sự biến đổi ngẫu nhiên trong quá trình đo lường hoặc chọn mẫu. Điều này có thể làm cho kết quả nghiên cứu dao động xung quanh giá trị thực của quần thể, và không phản ánh chính xác mối quan hệ thực sự.

Miễn dịch cộng đồng (Herd immunity) là hiện tượng bảo vệ gián tiếp cho những người không được miễn dịch (ví dụ: trẻ sơ sinh, người có bệnh nền) khi một tỷ lệ đủ lớn dân số đã được miễn dịch với bệnh (thường thông qua tiêm chủng hoặc mắc bệnh trước đó). Khi tỷ lệ miễn dịch đủ cao, sự lây lan của bệnh trong cộng đồng bị hạn chế, bảo vệ cả những người chưa miễn dịch.

Tính giá trị (Validity) hay tính hợp lệ của một nghiên cứu dịch tễ học đề cập đến mức độ mà nghiên cứu đó đo lường chính xác những gì nó được thiết kế để đo lường và phản ánh đúng sự thật về mối quan hệ giữa các yếu tố trong quần thể đích. Nó bao gồm cả tính giá trị bên trong (internal validity) và tính giá trị bên ngoài (external validity).

Phòng ngừa cấp 2 (Secondary prevention) nhắm đến việc phát hiện sớm và can thiệp kịp thời ở giai đoạn tiền lâm sàng của bệnh, tức là khi bệnh đã bắt đầu phát triển nhưng chưa gây ra triệu chứng rõ ràng. Mục tiêu là ngăn chặn bệnh tiến triển nặng hơn.

Thiên lệch thông tin (Information bias), đặc biệt là thiên lệch hồi tưởng (Recall bias), thường gặp trong nghiên cứu bệnh chứng, xảy ra khi có sự khác biệt có hệ thống trong cách nhớ lại hoặc báo cáo thông tin giữa nhóm bệnh và nhóm chứng.

Dịch tễ học mô tả (Descriptive epidemiology) tập trung vào việc mô tả tần suất và sự phân bố của bệnh tật trong quần thể theo các đặc điểm `người` (person), `nơi` (place), và `thời gian` (time). Nó không đi sâu vào phân tích mối quan hệ nhân quả, vốn là mục tiêu của dịch tễ học phân tích (Analytical epidemiology).

Yếu tố gây nhiễu (Confounder) là một yếu tố thứ ba có liên quan đến cả yếu tố phơi nhiễm (đang được nghiên cứu) và bệnh (kết quả). Sự hiện diện của yếu tố gây nhiễu có thể làm sai lệch hoặc che lấp mối quan hệ thực sự giữa phơi nhiễm và bệnh, dẫn đến kết luận sai lệch.