Đề 5 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Tâm lý học đại cương

Học tập quan sát (hay học tập xã hội) là quá trình học hỏi thông qua việc quan sát hành vi của người khác (mô hình) và những hậu quả mà hành vi đó mang lại. Albert Bandura là một nhà tâm lý học nổi tiếng với nghiên cứu về học tập quan sát.

Trường phái Phân tâm học, đặc biệt là Freud, nhấn mạnh vai trò cực kỳ quan trọng của kinh nghiệm thời thơ ấu trong việc định hình tính cách và sự phát triển tâm lý sau này. Các xung đột và trải nghiệm trong những năm đầu đời được cho là có ảnh hưởng sâu sắc đến vô thức và hành vi.

Động lực bên trong (Intrinsic motivation) là loại động lực xuất phát từ sự thích thú, hài lòng hoặc thỏa mãn vốn có trong chính hoạt động đó. Ngược lại, động lực bên ngoài (Extrinsic motivation) đến từ phần thưởng hoặc áp lực từ bên ngoài.

Hội chứng Stockholm là một trạng thái tâm lý, trong đó con tin phát triển sự đồng cảm, cảm xúc tích cực, và thậm chí lòng trung thành đối với kẻ bắt cóc hoặc người ngược đãi mình. Hiện tượng này thường xảy ra trong các tình huống bị giam giữ kéo dài và căng thẳng.

Tâm lý học tập trung nghiên cứu hành vi, hoạt động tinh thần và quá trình tâm lý của con người và động vật. Các lựa chọn khác thuộc về các ngành khoa học khác như sinh học thần kinh, xã hội học và lịch sử.

Rối loạn hoảng sợ (Panic disorder) là một loại rối loạn lo âu đặc trưng bởi các cơn hoảng sợ tái diễn, đột ngột và dữ dội, thường kèm theo các triệu chứng thể chất như tim đập nhanh, khó thở, chóng mặt. Các rối loạn khác có liên quan đến lo âu nhưng có các đặc điểm khác biệt về triệu chứng và nguyên nhân.

Hợp lý hóa (rationalization) là một cơ chế phòng vệ, trong đó một người tạo ra những lời giải thích hoặc lý do hợp lý, có vẻ chấp nhận được về mặt xã hội để biện minh cho hành vi, suy nghĩ hoặc cảm xúc của mình mà thực chất có thể không hợp lý hoặc không chấp nhận được. Mục đích là để giảm bớt sự lo lắng hoặc cảm giác tội lỗi.

Trong tâm lý học Jung, `persona` đề cập đến `mặt nạ xã hội` hoặc vai trò mà một người trình diễn với thế giới bên ngoài. Nó là hình ảnh mà chúng ta muốn người khác nhìn thấy về mình, có thể khác biệt với bản ngã thật sự (self) của chúng ta.

Thuyết nhận thức xã hội (social cognition) là một lĩnh vực trong tâm lý học, nghiên cứu cách con người suy nghĩ về bản thân và thế giới xã hội của họ, bao gồm cách họ nhận thức, giải thích, ghi nhớ và sử dụng thông tin xã hội để đưa ra quyết định và hành vi. Nó tập trung vào các quá trình nhận thức ảnh hưởng đến tương tác xã hội.

Trạng thái `dòng` (flow) hay `trải nghiệm tối ưu` là một trạng thái tinh thần khi một người hoàn toàn tập trung, say mê và đắm chìm vào một hoạt động, cảm thấy thời gian trôi nhanh và mất đi ý thức về bản thân. Trạng thái này thường xảy ra khi có sự cân bằng giữa thách thức của nhiệm vụ và kỹ năng của người thực hiện.

Nhận thức (Cognition) bao gồm tất cả các quá trình tinh thần liên quan đến việc thu nhận, xử lý, lưu trữ và sử dụng thông tin. Cảm giác và tri giác là các giai đoạn ban đầu của quá trình nhận thức, còn trí nhớ là một phần của nhận thức liên quan đến lưu trữ và truy xuất thông tin.

Khái niệm `vô thức tập thể` là một phần trung tâm trong Tâm lý học phân tích của Carl Jung. Jung cho rằng vô thức tập thể là một kho chứa các kinh nghiệm và ký ức phổ quát của loài người, được di truyền qua các thế hệ và chứa đựng các nguyên mẫu (archetypes) chung.

Thí nghiệm nhà tù Stanford nổi tiếng của Philip Zimbardo đã nghiên cứu về sức mạnh của vai trò xã hội và tình huống trong việc ảnh hưởng đến hành vi con người. Thí nghiệm cho thấy những người tham gia đóng vai lính canh và tù nhân đã nhanh chóng thích nghi và thể hiện hành vi phù hợp với vai trò của họ, đôi khi vượt quá mong đợi và gây ra những hậu quả tiêu cực.

Thuyết tam giác tình yêu của Robert Sternberg cho rằng tình yêu bao gồm ba thành tố chính: đam mê (passion - ham muốn thể xác và lãng mạn), thân mật (intimacy - cảm giác gần gũi, tin tưởng và chia sẻ), và cam kết (commitment - quyết định duy trì mối quan hệ). Sự kết hợp khác nhau của ba thành tố này tạo ra các loại tình yêu khác nhau.

Thăng hoa là một cơ chế phòng vệ tâm lý lành mạnh, trong đó xung năng hoặc thôi thúc không được xã hội chấp nhận (thường là tình dục hoặc hung hăng) được chuyển hướng và biểu hiện thành các hành vi hoặc hoạt động được xã hội đánh giá cao và chấp nhận, ví dụ như nghệ thuật, thể thao, hoặc công việc sáng tạo.

Theo thuyết đa trí tuệ của Howard Gardner, trí thông minh tương tác xã hội (interpersonal intelligence) là khả năng hiểu và tương tác hiệu quả với người khác, bao gồm khả năng nhận biết và phản ứng phù hợp với cảm xúc, động cơ và ý định của người khác. Trí thông minh nội tâm liên quan đến việc hiểu bản thân, trí thông minh logic-toán học liên quan đến suy luận và toán học, và trí thông minh không gian liên quan đến nhận thức không gian.

Thiên kiến xác nhận là xu hướng nhận thức, trong đó con người có xu hướng tìm kiếm, giải thích, ưu tiên và ghi nhớ thông tin theo cách xác nhận hoặc hỗ trợ niềm tin hoặc giá trị sẵn có của họ. Điều này có thể dẫn đến việc bỏ qua hoặc xem nhẹ thông tin mâu thuẫn với quan điểm cá nhân.

Hiệu ứng người ngoài cuộc (bystander effect) là hiện tượng tâm lý xã hội, trong đó khả năng một người can thiệp vào một tình huống khẩn cấp giảm xuống khi có nhiều người khác cũng có mặt. Điều này xảy ra do sự khuếch tán trách nhiệm (diffusion of responsibility), khi mỗi người cảm thấy ít trách nhiệm cá nhân hơn khi có nhiều người khác cùng chứng kiến.

Tự kỷ ám thị (self-fulfilling prophecy) là hiện tượng khi kỳ vọng của một người về một sự kiện hoặc người khác (bao gồm cả bản thân) có thể ảnh hưởng đến hành vi của họ theo cách làm cho kỳ vọng đó trở thành hiện thực. Ví dụ, nếu giáo viên kỳ vọng một học sinh học kém, họ có thể đối xử với học sinh đó theo cách vô tình làm giảm hiệu suất học tập của học sinh đó.

Thuyết gắn bó (attachment theory) do John Bowlby và Mary Ainsworth phát triển, nhấn mạnh vai trò cực kỳ quan trọng của mối quan hệ sớm giữa trẻ em và người chăm sóc chính (thường là cha mẹ) trong sự phát triển tâm lý và xã hội sau này. Chất lượng của mối quan hệ gắn bó ban đầu được cho là ảnh hưởng đến khả năng thiết lập và duy trì các mối quan hệ trong suốt cuộc đời.

Trắc nghiệm khách quan hoặc khảo sát là phương pháp hiệu quả để thu thập dữ liệu từ một số lượng lớn người trong thời gian ngắn, thông qua bảng hỏi tiêu chuẩn hóa. Các phương pháp khác phù hợp cho nghiên cứu sâu hơn hoặc trong môi trường tự nhiên, nhưng không tối ưu cho việc thu thập dữ liệu nhanh chóng từ nhóm lớn.

Liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT) là một phương pháp trị liệu tâm lý phổ biến, tập trung vào việc xác định và thay đổi các mô hình suy nghĩ tiêu cực, không lành mạnh và các hành vi không mong muốn. CBT dựa trên nguyên tắc rằng suy nghĩ, cảm xúc và hành vi có mối liên hệ mật thiết với nhau, và thay đổi một trong số chúng có thể ảnh hưởng đến những cái khác.

Phản ứng `chiến đấu hay bỏ chạy` là một phản ứng sinh lý tự nhiên của cơ thể khi đối mặt với một mối đe dọa hoặc tình huống căng thẳng. Phản ứng này chuẩn bị cơ thể để chiến đấu hoặc bỏ chạy khỏi nguy hiểm, thông qua việc giải phóng adrenaline và các hormone căng thẳng khác, dẫn đến tăng nhịp tim, tăng huyết áp và các thay đổi sinh lý khác.

Rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) là một rối loạn nhân cách phức tạp, đặc trưng bởi sự bất ổn định trong cảm xúc, mối quan hệ, hình ảnh bản thân và hành vi. Một trong những đặc điểm nổi bật của BPD là nỗi sợ bị bỏ rơi mãnh liệt và các mối quan hệ cá nhân không ổn định, thường dao động giữa lý tưởng hóa và hạ thấp người khác.

Theo Erik Erikson, giai đoạn tuổi trung niên (từ khoảng 40 đến 65 tuổi) là giai đoạn của `Năng suất so với Trì trệ`. Trong giai đoạn này, người trưởng thành đối mặt với thách thức tạo ra những đóng góp có ý nghĩa cho xã hội và thế hệ sau (năng suất), hoặc cảm thấy trì trệ và thiếu đi mục đích sống.

Trí nhớ giác quan là giai đoạn đầu tiên của trí nhớ, lưu giữ thông tin từ các giác quan trong một khoảng thời gian rất ngắn (vài mili giây đến vài giây) để chúng ta có thể nhận biết và chú ý đến thông tin đó. Trí nhớ ngắn hạn giữ thông tin lâu hơn (khoảng 20-30 giây), trí nhớ dài hạn lưu trữ thông tin vô thời hạn, và trí nhớ làm việc là một hệ thống phức tạp hơn liên quan đến việc thao tác thông tin trong trí nhớ ngắn hạn.

`Eustress` là một thuật ngữ trong tâm lý học để chỉ stress tích cực hoặc `stress tốt`. Nó là loại stress mang lại cảm giác hứng thú, thử thách và động lực, có thể cải thiện hiệu suất và sự phát triển cá nhân. Ngược lại, `distress` là stress tiêu cực, gây hại cho sức khỏe và tinh thần.

Điều kiện hóa hoạt động là một loại học tập, trong đó hành vi được tăng cường hoặc suy yếu dựa trên hậu quả của nó. Củng cố (reinforcement) làm tăng khả năng hành vi lặp lại, trong khi trừng phạt (punishment) làm giảm khả năng hành vi lặp lại. B.F. Skinner là nhà tâm lý học hàng đầu trong lĩnh vực điều kiện hóa hoạt động.

Tháp nhu cầu Maslow sắp xếp các nhu cầu của con người theo hình kim tự tháp, từ đáy lên đỉnh: nhu cầu sinh lý (ăn, uống, ngủ), nhu cầu an toàn, nhu cầu xã hội (yêu thương, thuộc về), nhu cầu tự trọng, và đỉnh cao nhất là nhu cầu tự hiện thực hóa. Các nhu cầu ở mức thấp hơn cần được đáp ứng trước khi cá nhân có thể tập trung vào các nhu cầu ở mức cao hơn.

Trong thí nghiệm Pavlov, chuông ban đầu là một kích thích trung tính vì nó không tự nhiên gây ra phản ứng chảy nước dãi ở chó. Chỉ sau khi được kết hợp lặp đi lặp lại với thức ăn (kích thích không điều kiện), chuông mới trở thành kích thích có điều kiện, gây ra phản ứng có điều kiện (chảy nước dãi).