Đề 7 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dược động học

Độ thanh thải (CL) là một thông số dược động học đo lường tốc độ loại bỏ thuốc khỏi cơ thể, thường được biểu thị bằng thể tích máu được thanh thải thuốc trên một đơn vị thời gian (ví dụ: mL/phút hoặc L/giờ).

Trong quá trình phát triển thuốc, nghiên cứu dược động học thường được thực hiện trong nghiên cứu pha 1, giai đoạn thử nghiệm đầu tiên trên người. Nghiên cứu pha 1 thường được tiến hành trên một nhóm nhỏ tình nguyện viên khỏe mạnh để đánh giá tính an toàn, dược động học và dược lực học ban đầu của thuốc.

Chuyển hóa bước một qua gan (first-pass metabolism) xảy ra khi thuốc uống được hấp thu từ đường tiêu hóa, đi qua tĩnh mạch cửa gan và bị chuyển hóa ở gan trước khi đến tuần hoàn chung. Quá trình này có thể làm giảm đáng kể lượng thuốc có hoạt tính đến được hệ tuần hoàn.

Liên kết thuốc với protein huyết tương (chủ yếu là albumin) tạo thành phức hợp thuốc-protein không có hoạt tính và không thể khuếch tán qua màng tế bào. Điều này làm chậm quá trình phân bố thuốc đến mô và cơ quan đích, kéo dài thời gian tác dụng và giảm nồng độ thuốc tự do.

Mô hình hóa và mô phỏng dược động học (Pharmacokinetic modeling and simulation) sử dụng các mô hình toán học để mô tả và dự đoán quá trình ADME của thuốc. Mục tiêu chính là dự đoán nồng độ thuốc theo thời gian trong các tình huống khác nhau, từ đó tối ưu hóa chế độ liều dùng cho từng bệnh nhân hoặc quần thể bệnh nhân.

Lưu lượng máu đến cơ quan đích ảnh hưởng đến giai đoạn phân bố thuốc sau khi thuốc đã được hấp thu vào máu. Các yếu tố còn lại (độ hòa tan, pH, thời gian làm rỗng dạ dày) đều ảnh hưởng trực tiếp đến quá trình hấp thu thuốc qua đường uống.

Mô hình dược động học một ngăn (One-compartment model) là mô hình đơn giản nhất, giả định rằng cơ thể là một ngăn duy nhất và thuốc sau khi vào cơ thể sẽ phân bố tức thì và đồng đều trong toàn bộ ngăn này. Mô hình này phù hợp cho một số thuốc nhưng không đúng cho tất cả các thuốc.

Sinh khả dụng đường tiêm tĩnh mạch được định nghĩa là 100% vì thuốc được đưa trực tiếp vào tuần hoàn máu, không trải qua quá trình hấp thu hay chuyển hóa bước một qua gan.

Phenytoin là một ví dụ điển hình về thuốc có dược động học phi tuyến tính, đặc biệt là trong quá trình chuyển hóa. Khi nồng độ phenytoin tăng cao, enzym chuyển hóa có thể bị bão hòa, dẫn đến sự gia tăng không tuyến tính của nồng độ thuốc trong huyết tương và thời gian bán thải.

Đường tiêm tĩnh mạch (IV) đưa thuốc trực tiếp vào tuần hoàn máu, bỏ qua quá trình hấp thu và chuyển hóa bước một qua gan. Các đường dùng khác như đường uống, trực tràng và tiêm bắp vẫn có thể chịu ảnh hưởng của chuyển hóa bước một ở mức độ khác nhau.

Dược động học phi tuyến tính (Non-linear pharmacokinetics) xảy ra khi các quá trình dược động học (hấp thu, phân bố, chuyển hóa, thải trừ) trở nên bão hòa ở liều cao hoặc nồng độ cao. Điều này làm cho các thông số dược động học như độ thanh thải, thời gian bán thải không còn hằng số mà thay đổi theo liều dùng hoặc nồng độ thuốc.

Thời gian bán thải (t½) là thời gian cần thiết để nồng độ thuốc trong huyết tương giảm xuống còn một nửa giá trị ban đầu. Đây là một thông số quan trọng để xác định khoảng cách liều dùng và thời gian đạt trạng thái ổn định.

Enzym CYP450 là một họ enzym quan trọng, chủ yếu nằm ở gan, đóng vai trò trung tâm trong chuyển hóa thuốc pha 1. Chúng chịu trách nhiệm cho nhiều phản ứng oxy hóa, khử và thủy phân thuốc.

Đường dùng dưới lưỡi cho phép thuốc hấp thu trực tiếp vào tuần hoàn máu qua niêm mạc miệng, bỏ qua đường tiêu hóa và chuyển hóa bước một qua gan. Điều này giúp thuốc hấp thu nhanh hơn và tăng sinh khả dụng so với đường uống. Tuy nhiên, đường dùng dưới lưỡi chỉ phù hợp với một số loại thuốc nhất định.

Ở người cao tuổi, chức năng gan và thận thường suy giảm, dẫn đến giảm chuyển hóa và thải trừ thuốc. Thể tích phân bố của thuốc tan trong nước có xu hướng giảm, trong khi thể tích phân bố của thuốc tan trong lipid có thể tăng do thay đổi thành phần cơ thể. Hấp thu thuốc qua đường tiêu hóa có thể giảm nhẹ, nhưng giảm chuyển hóa thuốc ở gan là một thay đổi dược động học quan trọng ở người cao tuổi.

Dược động học (Pharmacokinetics) nghiên cứu những gì cơ thể làm với thuốc, bao gồm các giai đoạn: hấp thu, phân bố, chuyển hóa và thải trừ (ADME). Tác động của thuốc (Pharmacodynamics) là đối tượng nghiên cứu của dược lực học, không thuộc dược động học.

Chuyển hóa thuốc pha 1 bao gồm các phản ứng chức năng hóa như oxy hóa, khử và thủy phân. Mục đích chính là làm thay đổi cấu trúc hóa học của thuốc, thường làm tăng tính phân cực để chuẩn bị cho pha 2 hoặc thải trừ trực tiếp. Pha 2 bao gồm các phản ứng liên hợp.

Thể tích phân bố (Vd) là một thông số dược động học biểu thị mối quan hệ giữa liều thuốc và nồng độ thuốc trong huyết tương. Vd lớn cho thấy thuốc phân bố rộng rãi vào các mô, trong khi Vd nhỏ cho thấy thuốc chủ yếu tập trung trong huyết tương.

Liều tấn công (Loading dose) là liều dùng ban đầu cao hơn so với liều duy trì, được sử dụng để nhanh chóng đưa nồng độ thuốc trong huyết tương đạt đến mức điều trị mong muốn. Sau đó, liều duy trì sẽ được sử dụng để giữ nồng độ thuốc ở trạng thái ổn định.

Khi chức năng thận suy giảm, khả năng thải trừ thuốc qua thận giảm đi. Điều này dẫn đến việc thuốc lưu lại trong cơ thể lâu hơn, làm tăng thời gian bán thải của thuốc. Do đó, cần điều chỉnh liều dùng thuốc cho bệnh nhân suy thận.

Trạng thái ổn định (Steady-state) trong dược động học đạt được khi tốc độ đưa thuốc vào cơ thể (thường qua đường truyền hoặc liều lặp lại) cân bằng với tốc độ thải trừ thuốc ra khỏi cơ thể. Khi đó, nồng độ thuốc trong huyết tương dao động trong một khoảng ổn định, đảm bảo duy trì tác dụng điều trị.

Thận là cơ quan thải trừ thuốc chính của cơ thể, đặc biệt là các thuốc tan trong nước và các chất chuyển hóa phân cực. Gan cũng đóng vai trò trong thải trừ thuốc qua mật, nhưng thận là con đường thải trừ chính cho phần lớn các thuốc.

Đường dùng thuốc qua da (Transdermal) được thiết kế để giải phóng thuốc chậm và kéo dài qua da vào tuần hoàn máu, giúp duy trì nồng độ thuốc ổn định trong thời gian dài. Điều này đặc biệt hữu ích cho các thuốc cần dùng kéo dài hoặc tránh dao động nồng độ thuốc lớn. Hấp thu qua da thường chậm và sinh khả dụng có thể bị giới hạn bởi hàng rào da.

Tương tác thuốc dược động học (Pharmacokinetic drug interactions) xảy ra khi một thuốc (thuốc gây tương tác) làm thay đổi các thông số dược động học (hấp thu, phân bố, chuyển hóa, thải trừ) của thuốc khác (thuốc bị tương tác), dẫn đến thay đổi nồng độ và tác dụng của thuốc bị tương tác. Các lựa chọn khác mô tả tương tác dược lực học.

AUC (Area Under the Curve) là diện tích dưới đường cong biểu diễn nồng độ thuốc trong huyết tương theo thời gian. AUC là một thông số quan trọng, phản ánh tổng mức độ phơi nhiễm của cơ thể với thuốc, thường được sử dụng để đánh giá sinh khả dụng và so sánh các chế phẩm thuốc.

Theo dõi nồng độ thuốc trong điều trị (TDM) là quá trình đo nồng độ thuốc trong máu hoặc các dịch sinh học khác để cá thể hóa liều dùng thuốc. Mục tiêu chính của TDM là tối ưu hóa hiệu quả điều trị và giảm thiểu nguy cơ độc tính bằng cách điều chỉnh liều dùng dựa trên nồng độ thuốc thực tế của bệnh nhân.

Đường dùng thuốc là yếu tố ngoại sinh, do bác sĩ hoặc bệnh nhân lựa chọn, không phải là yếu tố dược động học cá nhân thuộc về đặc điểm sinh lý hoặc di truyền của bệnh nhân. Các yếu tố như tuổi, di truyền, chức năng gan, thận, cân nặng, giới tính, bệnh lý đồng mắc... là các yếu tố dược động học cá nhân ảnh hưởng đến ADME của thuốc.

Cửa sổ điều trị (Therapeutic window) hay khoảng điều trị là khoảng nồng độ thuốc trong huyết tương nằm giữa nồng độ tối thiểu có hiệu quả điều trị (MEC) và nồng độ gây độc (MTC). Mục tiêu của điều trị là duy trì nồng độ thuốc trong cửa sổ điều trị để đạt hiệu quả mà không gây độc tính.

Rifampicin là một chất cảm ứng enzym gan mạnh, có thể làm tăng hoạt tính của enzym CYP450. Khi dùng đồng thời với thuốc tránh thai đường uống (thường được chuyển hóa bởi CYP450), rifampicin làm tăng chuyển hóa và giảm nồng độ thuốc tránh thai, dẫn đến giảm hiệu quả tránh thai. Phenytoin và carbamazepine là ví dụ về tự cảm ứng enzym. Erythromycin ức chế enzym gan, warfarin và vitamin K là tương tác dược lực học.

Dược động học quần thể (Population pharmacokinetics) là một nhánh của dược động học nghiên cứu sự biến thiên dược động học giữa các cá nhân trong một quần thể bệnh nhân. Dữ liệu dược động học được thu thập từ một quần thể lớn bệnh nhân, thường là dữ liệu lâm sàng thường quy, để xây dựng các mô hình dược động học quần thể và xác định các yếu tố ảnh hưởng đến sự biến thiên dược động học.