Đề 13 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Dịch tễ học

Giá trị tiên đoán dương tính (PPV) là tỷ lệ người có kết quả xét nghiệm dương tính thực sự mắc bệnh. PPV bị ảnh hưởng mạnh mẽ bởi tỷ lệ hiện mắc (prevalence) của bệnh trong quần thể được sàng lọc. Khi tỷ lệ hiện mắc thấp, ngay cả một xét nghiệm có độ nhạy và độ đặc hiệu cao cũng có thể có PPV thấp, nghĩa là nhiều kết quả dương tính sẽ là dương tính giả.

Nghiên cứu bệnh chứng đặc biệt hiệu quả để nghiên cứu các bệnh hiếm gặp vì nó bắt đầu với những người đã mắc bệnh (ca bệnh) và những người không mắc bệnh (chứng), sau đó hồi cứu để xác định sự khác biệt về phơi nhiễm giữa hai nhóm. Điều này hiệu quả hơn so với việc theo dõi một когорт lớn để tìm kiếm một số ít ca bệnh hiếm gặp.

Dịch tễ học mô tả tập trung vào việc mô tả sự phân bố của bệnh tật trong quần thể. Nó trả lời các câu hỏi `ai` (nhóm người nào bị ảnh hưởng), `cái gì` (bệnh gì), `ở đâu` (vị trí địa lý) và `khi nào` (thời gian phát bệnh). Mục tiêu là phác họa bức tranh tổng quan về tình hình bệnh tật để tạo cơ sở cho các nghiên cứu phân tích sâu hơn.

Bản đồ dịch tễ (epidemiological map) là công cụ hữu ích để trực quan hóa dữ liệu dịch tễ học về sự phân bố bệnh tật theo địa lý. Chúng cho phép hiển thị tỷ lệ mắc bệnh, tỷ lệ tử vong, hoặc các chỉ số sức khỏe khác trên bản đồ, giúp nhận diện các khu vực có nguy cơ cao hoặc các cụm dịch.

Bước đầu tiên và quan trọng nhất trong điều tra ổ dịch là xác nhận sự tồn tại của ổ dịch. Điều này có nghĩa là xác minh xem số ca bệnh hiện tại có vượt quá mức dự kiến thông thường hay không. Nếu không có sự gia tăng bất thường, có thể không phải là ổ dịch thực sự.

Các tiêu chuẩn của Hill (Hill`s criteria of causation) bao gồm sức mạnh của mối liên hệ, tính nhất quán, tính đặc hiệu, thời gian, gradient sinh học (dose-response relationship), tính hợp lý sinh học, tính mạch lạc và bằng chứng thực nghiệm. `Tính phổ biến` không phải là một tiêu chuẩn trong số này.

Nguy cơ tương đối (Relative Risk - RR) là một thước đo về sức mạnh của mối liên hệ giữa yếu tố phơi nhiễm và nguy cơ mắc bệnh. RR được tính bằng cách chia tỷ lệ mắc mới của bệnh trong nhóm phơi nhiễm cho tỷ lệ mắc mới trong nhóm không phơi nhiễm. RR > 1 cho thấy yếu tố phơi nhiễm làm tăng nguy cơ mắc bệnh.

Năm sống điều chỉnh theo chất lượng (QALYs) và Năm sống mất đi do tàn tật (Disability-Adjusted Life Years - DALYs) là các chỉ số thường được sử dụng để đo lường gánh nặng bệnh tật. Chúng kết hợp cả tuổi thọ và chất lượng cuộc sống để đánh giá tác động tổng thể của bệnh tật lên sức khỏe quần thể.

Nghiên cứu когорт là một loại nghiên cứu quan sát dọc (longitudinal observational study). Trong nghiên cứu когорт, một nhóm người (когорт) được theo dõi theo thời gian để xem ai phát triển bệnh và ai không, liên quan đến các yếu tố phơi nhiễm.

Tỷ lệ hiện mắc (Prevalence) là thước đo về gánh nặng bệnh tật tại một thời điểm cụ thể, phản ánh tổng số ca bệnh (cả mới và cũ) đang tồn tại trong quần thể tại thời điểm đó.

Tốc độ tấn công (attack rate) là một loại tỷ lệ mắc mới, thường được sử dụng trong bối cảnh ổ dịch. Nó đo lường tỷ lệ người trong một quần thể có nguy cơ phát triển bệnh trong một khoảng thời gian ngắn, thường là trong suốt thời gian ổ dịch. Nó thường được biểu thị dưới dạng tỷ lệ phần trăm.

Dịch tễ học tập trung vào việc nghiên cứu sự phân bố và các yếu tố quyết định trạng thái hoặc sự kiện liên quan đến sức khỏe trong các quần thể xác định, và ứng dụng nghiên cứu này để kiểm soát các vấn đề sức khỏe.

Sàng lọc bệnh (screening) được thực hiện trên những người khỏe mạnh, không có triệu chứng, nhưng có nguy cơ mắc bệnh. Mục tiêu là phát hiện bệnh ở giai đoạn tiền lâm sàng hoặc giai đoạn sớm để can thiệp kịp thời, cải thiện tiên lượng và giảm tỷ lệ tử vong.

Tam giác dịch tễ học là một mô hình cổ điển trong dịch tễ học, mô tả sự tương tác của ba yếu tố chính cần thiết cho sự xuất hiện và lây lan của bệnh truyền nhiễm: tác nhân gây bệnh (agent), vật chủ (host) và môi trường (environment). Sự thay đổi trong bất kỳ yếu tố nào trong tam giác này có thể ảnh hưởng đến sự cân bằng và dẫn đến bệnh tật.

Phòng ngừa bậc ba (tertiary prevention) tập trung vào việc giảm thiểu tác động của bệnh đã tiến triển. Mục tiêu là hạn chế tàn tật, phục hồi chức năng, và cải thiện chất lượng cuộc sống cho những người đã mắc bệnh. Ví dụ: chương trình phục hồi chức năng cho bệnh nhân đột quỵ.

Dịch tễ học can thiệp (intervention epidemiology) tập trung vào việc đánh giá hiệu quả của các biện pháp can thiệp y tế công cộng. Nó sử dụng các phương pháp dịch tễ học để thiết kế, thực hiện và đánh giá các can thiệp nhằm cải thiện sức khỏe quần thể, như chương trình phòng chống bệnh tật, chính sách y tế, hoặc can thiệp hành vi.

Sai số chọn mẫu (Selection bias) xảy ra khi quá trình chọn người tham gia vào nghiên cứu tạo ra một nhóm nghiên cứu không đại diện cho quần thể mà từ đó họ được chọn. Điều này làm giảm khả năng khái quát hóa kết quả nghiên cứu cho quần thể mục tiêu.

Tỷ lệ mắc mới (Incidence) tập trung vào sự xuất hiện của bệnh mới. Nó đo lường tần suất bệnh mới phát triển trong một quần thể có nguy cơ trong một khoảng thời gian xác định, thường được biểu thị dưới dạng số ca trên 1000 người-năm, ví dụ.

Yếu tố gây nhiễu (Confounding factor) là một biến số ngoại sinh liên quan đến cả yếu tố phơi nhiễm và kết quả đang được nghiên cứu. Sự hiện diện của yếu tố gây nhiễu có thể làm sai lệch ước tính về mối liên hệ thực sự giữa phơi nhiễm và kết quả, khiến nó trông mạnh hơn hoặc yếu hơn (hoặc thậm chí ngược hướng) so với thực tế.

Dữ liệu thứ cấp (secondary data) là dữ liệu đã được thu thập cho mục đích khác trước đó. Trong dịch tễ học, dữ liệu từ hồ sơ bệnh án, thống kê y tế quốc gia, cơ sở dữ liệu hành chính, và các nguồn dữ liệu có sẵn khác được coi là dữ liệu thứ cấp. Chúng khác với dữ liệu sơ cấp (primary data) được thu thập trực tiếp cho mục đích nghiên cứu cụ thể.

Phòng ngừa bậc hai (secondary prevention) nhằm mục đích phát hiện bệnh ở giai đoạn tiền lâm sàng hoặc giai đoạn sớm khi chưa có triệu chứng rõ ràng, và can thiệp kịp thời để ngăn chặn bệnh tiến triển nặng hơn hoặc gây ra biến chứng. Ví dụ điển hình là sàng lọc ung thư.

Dịch tễ học nghiên cứu về sức khỏe và bệnh tật trong quần thể, không phải ở cấp độ tế bào hay cá nhân đơn lẻ. Quần thể là đơn vị phân tích chính, mặc dù thông tin có thể được thu thập từ cá nhân trong quần thể đó.

Ổ chứa (reservoir) là nơi mà tác nhân gây bệnh sinh sống, phát triển và nhân lên một cách tự nhiên. Ổ chứa có thể là người, động vật, thực vật, đất hoặc các chất vô cơ. Từ ổ chứa, tác nhân gây bệnh có thể được truyền sang vật chủ nhạy cảm.

Tỷ số chênh (Odds Ratio - OR) thường được sử dụng trong nghiên cứu bệnh chứng (case-control study) vì trong loại nghiên cứu này, chúng ta không thể tính trực tiếp tỷ lệ mắc mới. OR ước tính nguy cơ tương đối và đo lường mối liên hệ giữa yếu tố phơi nhiễm và bệnh tật trong nghiên cứu bệnh chứng.

Hạn chế lớn nhất của nghiên cứu cắt ngang (cross-sectional study) trong việc xác định nhân quả là không thể xác định được mối quan hệ thời gian giữa yếu tố phơi nhiễm và kết quả. Vì cả yếu tố phơi nhiễm và kết quả được đo lường tại cùng một thời điểm, nên không thể biết được yếu tố nào xảy ra trước. Điều này làm cho việc suy luận nhân quả trở nên khó khăn.

Người mang mầm bệnh (carrier) là người nhiễm bệnh nhưng không biểu hiện triệu chứng lâm sàng hoặc có triệu chứng rất nhẹ, nhưng vẫn có khả năng lây truyền tác nhân gây bệnh cho người khác. Vai trò của người mang mầm bệnh rất quan trọng trong sự lây lan của nhiều bệnh truyền nhiễm.

Sự khác biệt chính giữa dịch (epidemic) và đại dịch (pandemic) nằm ở phạm vi địa lý. Dịch là sự gia tăng bất thường về số ca bệnh trong một khu vực hoặc quần thể cụ thể. Đại dịch là dịch lan rộng trên quy mô toàn cầu, ảnh hưởng đến nhiều quốc gia hoặc châu lục.

Chuẩn hóa tuổi (age standardization) là một kỹ thuật được sử dụng để loại bỏ hoặc giảm thiểu ảnh hưởng của sự khác biệt về cấu trúc tuổi giữa các quần thể khi so sánh tỷ lệ bệnh tật hoặc tử vong. Điều này cho phép so sánh công bằng hơn giữa các quần thể có cấu trúc tuổi khác nhau, vì tuổi là một yếu tố nguy cơ quan trọng đối với nhiều bệnh.

Thử nghiệm lâm sàng ngẫu nhiên (RCT) được coi là `tiêu chuẩn vàng` để thiết lập nhân quả. Việc ngẫu nhiên hóa giúp cân bằng các yếu tố gây nhiễu đã biết và chưa biết giữa các nhóm can thiệp và đối chứng, cho phép suy luận nhân quả mạnh mẽ hơn so với các thiết kế nghiên cứu quan sát.

Giám sát (surveillance) bệnh tật là quá trình thu thập, phân tích và diễn giải dữ liệu liên tục và có hệ thống về bệnh tật và các vấn đề sức khỏe liên quan. Mục tiêu chính là cung cấp thông tin cần thiết để lập kế hoạch, thực hiện và đánh giá các biện pháp can thiệp y tế công cộng, nhằm kiểm soát và phòng ngừa bệnh tật.