Đề 13 – Bài tập, đề thi trắc nghiệm online Xã hội học

Giáo dục có nhiều chức năng tích cực như truyền đạt kiến thức, kỹ năng, xã hội hóa thế hệ trẻ, và góp phần vào di động xã hội. Tuy nhiên, hệ thống giáo dục cũng có thể góp phần tái sản xuất bất bình đẳng xã hội (ví dụ, qua phân tầng giáo dục). Duy trì hệ thống đẳng cấp xã hội cố định KHÔNG phải là chức năng tích cực của giáo dục trong xã hội hiện đại, mà ngược lại, giáo dục thường được kỳ vọng sẽ thúc đẩy di động xã hội và công bằng.

Lý thuyết kiểm soát xã hội cho rằng con người được kiểm soát bởi các mối liên kết xã hội của họ. Các mối liên kết này bao gồm sự gắn bó (attachment), cam kết (commitment), tham gia (involvement), và niềm tin (belief) vào các chuẩn mực xã hội. Khi các mối liên kết này mạnh mẽ, con người ít có khả năng phạm tội vì họ sợ mất đi các mối quan hệ và giá trị xã hội.

Vốn xã hội là khái niệm chỉ mạng lưới các mối quan hệ xã hội, chuẩn mực và sự tin tưởng lẫn nhau trong một cộng đồng hoặc nhóm xã hội, giúp các thành viên hợp tác và đạt được lợi ích chung. Vốn xã hội không chỉ là quan hệ cá nhân mà còn là nguồn lực xã hội tiềm ẩn trong các mối quan hệ đó.

Quan sát tham gia là một phương pháp nghiên cứu định tính, trong đó nhà nghiên cứu hòa mình vào cuộc sống của nhóm người được nghiên cứu để quan sát và thu thập dữ liệu về văn hóa, hành vi, và tương tác xã hội của họ trong môi trường tự nhiên. Phương pháp này phù hợp để nghiên cứu sâu về các khía cạnh văn hóa và xã hội từ góc nhìn bên trong.

Chuẩn mực xã hội là những quy tắc, kỳ vọng chung về hành vi trong một nhóm hoặc xã hội. Luật pháp, phong tục tập quán và quy tắc ứng xử đều là các hình thức chuẩn mực xã hội. Thói quen cá nhân là hành vi riêng lẻ, không mang tính chất quy phạm xã hội chung.

Lý thuyết dán nhãn cho rằng hành vi lệch lạc không phải là bản chất của hành vi đó, mà là kết quả của quá trình xã hội dán nhãn một số hành vi và người thực hiện hành vi đó là `lệch lạc`. Sự dán nhãn này tạo ra kỳ vọng và có thể dẫn đến việc cá nhân chấp nhận và củng cố hành vi lệch lạc đã được gán cho mình.

Kỳ thị (stigma) là sự đánh giá tiêu cực, phân biệt đối xử, và xa lánh xã hội đối với một cá nhân hoặc nhóm dựa trên một đặc điểm nào đó (ví dụ, bệnh tật, khuyết tật, chủng tộc, giới tính). Kỳ thị có thể dẫn đến sự loại trừ xã hội và ảnh hưởng tiêu cực đến cuộc sống của người bị kỳ thị.

Nhóm sơ cấp (primary group) đặc trưng bởi quy mô nhỏ, tương tác trực tiếp, cá nhân và thân mật giữa các thành viên (ví dụ, gia đình, bạn bè thân thiết). Nhóm thứ cấp (secondary group) thường lớn hơn, quan hệ mang tính hình thức và mục tiêu hơn (ví dụ, tổ chức, công ty). Nhóm tham khảo là nhóm mà cá nhân lấy làm chuẩn mực để so sánh và đánh giá bản thân.

Xã hội công nghiệp đặc trưng bởi sản xuất hàng loạt, đô thị hóa cao, và phân công lao động phức tạp. Cơ cấu xã hội dựa trên đẳng cấp cố định là đặc điểm của xã hội tiền công nghiệp (ví dụ xã hội phong kiến), nơi địa vị xã hội được quyết định bởi yếu tố gia đình và truyền thống, ít có tính di động xã hội.

Công tác xã hội hướng đến mục tiêu nâng cao phúc lợi xã hội, giải quyết các vấn đề xã hội, và trao quyền cho các nhóm yếu thế. Duy trì trật tự xã hội bằng biện pháp cưỡng chế không phải là mục tiêu chính của công tác xã hội, mà là vai trò của các thiết chế khác như pháp luật và cảnh sát. Công tác xã hội tập trung vào hỗ trợ và thay đổi xã hội một cách nhân văn.

Văn hóa phi vật thể bao gồm các khía cạnh vô hình của văn hóa như giá trị, tín ngưỡng, phong tục. Công trình kiến trúc là một sản phẩm vật chất của văn hóa, thuộc về `văn hóa vật thể`.

Thuyết tương tác biểu tượng nhấn mạnh vai trò của tương tác và giao tiếp trong việc tạo ra ý nghĩa xã hội. Các cá nhân diễn giải và tạo ra ý nghĩa thông qua việc sử dụng biểu tượng (ngôn ngữ, cử chỉ, đồ vật) trong tương tác với nhau. Ý nghĩa xã hội không phải là cái gì đó khách quan, mà được xây dựng và thay đổi trong quá trình tương tác xã hội.

Phân tầng địa vị (status stratification) dựa trên sự khác biệt về uy tín xã hội, danh dự, và phong cách sống giữa các nhóm xã hội. Phân tầng giai cấp (class stratification) dựa trên sự khác biệt về vị trí kinh tế và quyền sở hữu tư liệu sản xuất. Phân tầng đẳng cấp (caste stratification) là hệ thống phân tầng khép kín dựa trên yếu tố tôn giáo và truyền thống.

Toàn cầu hóa văn hóa là quá trình lan tỏa và hội nhập các yếu tố văn hóa trên phạm vi toàn cầu, dẫn đến sự tương đồng và hội nhập giữa các nền văn hóa khác nhau. Điều này diễn ra do sự gia tăng giao tiếp, trao đổi kinh tế, văn hóa và thông tin trên toàn thế giới.

Hiệu ứng láng giềng (neighborhood effect) đề cập đến ảnh hưởng của môi trường sống, đặc biệt là môi trường hàng xóm, đến hành vi, cơ hội, và các kết quả xã hội khác của cư dân. Môi trường sống có thể ảnh hưởng đến giáo dục, việc làm, sức khỏe, và các khía cạnh khác của cuộc sống.

Tỷ lệ sinh thô (crude birth rate) là một chỉ số nhân khẩu học cơ bản, được tính bằng số trẻ sinh ra sống trên 1000 dân số trong một năm. Đây là một chỉ số `thô` vì nó tính trên toàn bộ dân số, không chỉ phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ.

Hôn nhân nội tộc (endogamy) là quy tắc hôn nhân yêu cầu cá nhân phải kết hôn với người thuộc cùng nhóm xã hội của mình (ví dụ, cùng tôn giáo, cùng tầng lớp, cùng dân tộc). Ngược lại, hôn nhân ngoại tộc (exogamy) là quy tắc yêu cầu kết hôn với người ngoài nhóm xã hội của mình.

Theo quan điểm xã hội học, tôn giáo là một hệ thống xã hội bao gồm các yếu tố như hệ thống tín ngưỡng và nghi lễ, cộng đồng tín đồ, và tổ chức tôn giáo. Khả năng chứng minh bằng khoa học không phải là yếu tố cấu thành tôn giáo, vì tôn giáo thường dựa trên đức tin và các trải nghiệm tâm linh, vượt ra ngoài phạm vi chứng minh của khoa học.

Bản sắc giới (gender identity) là cảm nhận chủ quan, sâu sắc của một người về giới tính của chính mình, có thể là nam, nữ, hoặc không thuộc cả hai giới. Nó khác với giới tính sinh học (sex) và vai trò giới (gender role) được xã hội gán cho nam và nữ.

Hành vi tập thể (collective behavior) là hành vi của đám đông, thường xuất hiện trong các tình huống bất thường, căng thẳng, hoặc mới mẻ. Nó có tính tự phát, khó dự đoán, lan truyền nhanh, và các cá nhân dễ bị ảnh hưởng lẫn nhau. Hành vi tập thể KHÔNG dựa trên chuẩn mực và quy tắc xã hội rõ ràng, mà thường phá vỡ hoặc bỏ qua các chuẩn mực thông thường.

Max Weber phân loại thống trị thành ba loại hình lý tưởng: truyền thống (dựa trên niềm tin vào truyền thống), mị lực (dựa trên sự sùng bái lãnh tụ), và hợp pháp-duy lý (dựa trên niềm tin vào tính hợp pháp của luật pháp và quy tắc). Thống trị hợp pháp-duy lý là hình thức thống trị đặc trưng của xã hội hiện đại, thể hiện trong hệ thống pháp luật và bộ máy quan liêu.

Chế tài xã hội là các biện pháp thưởng phạt để duy trì trật tự xã hội. Các hình thức chế tài chính thức (formal sanctions) bao gồm phạt tù, kỷ luật, tước bằng lái xe (thường do các cơ quan nhà nước thực hiện). Lời chê bai, chỉ trích là hình thức chế tài phi chính thức (informal sanctions), mang tính xã hội, không được thể chế hóa.

Trong xã hội học, `địa vị` là vị trí xã hội của một cá nhân trong cấu trúc xã hội, và nó luôn đi kèm với `vai trò` – những hành vi, kỳ vọng gắn liền với địa vị đó. Nghĩa thông thường của `địa vị` có thể thiên về sự nổi tiếng hoặc giàu có, nhưng trong xã hội học, trọng tâm là vị trí và vai trò trong hệ thống xã hội.

Phân tích nội dung (content analysis) là một phương pháp nghiên cứu định tính hoặc định lượng, tập trung vào việc phân tích nội dung của văn bản, hình ảnh, âm thanh, hoặc các sản phẩm truyền thông khác để tìm ra các chủ đề, mô hình, hoặc ý nghĩa ẩn chứa bên trong. Phương pháp này thường được sử dụng để nghiên cứu văn hóa, truyền thông, và các vấn đề xã hội được phản ánh trong các tài liệu.

Khái niệm `vô thức tập thể` là một khái niệm quan trọng trong phân tâm học của Carl Jung. Nó đề cập đến một tầng sâu hơn của vô thức, chứa đựng những kinh nghiệm và biểu tượng chung của toàn nhân loại, được truyền lại qua các thế hệ. Mặc dù phân tâm học ban đầu tập trung vào tâm lý cá nhân, nhưng Jung đã mở rộng nó sang khía cạnh xã hội và văn hóa với khái niệm này.

Chủ nghĩa cấu trúc chức năng nhấn mạnh vai trò của các bộ phận trong xã hội trong việc duy trì sự ổn định và trật tự. Gia đình, theo quan điểm này, có chức năng xã hội hóa trẻ em, truyền lại các giá trị, chuẩn mực xã hội, và cung cấp sự ổn định về mặt cảm xúc và kinh tế, góp phần vào sự ổn định của toàn xã hội.

Khái niệm `tha hóa lao động` là một khái niệm trung tâm trong lý thuyết của Karl Marx. Ông cho rằng trong xã hội tư bản, người lao động bị tha hóa khỏi sản phẩm lao động, quá trình lao động, bản thân mình và đồng loại, do họ không kiểm soát được quá trình sản xuất và sản phẩm làm ra thuộc về giai cấp tư sản.

Di động xã hội ngang là sự thay đổi địa vị xã hội mà không có sự thay đổi về thứ bậc (ví dụ, chuyển từ công việc này sang công việc khác có địa vị tương đương). Di động xã hội dọc (lên hoặc xuống), di động xã hội giữa các thế hệ (so với thế hệ cha mẹ), và di động xã hội trong đời (trong cuộc đời một người) đều phản ánh sự thay đổi về thứ bậc địa vị xã hội.

Thành kiến (prejudice) là thái độ hoặc đánh giá tiêu cực, thường dựa trên khái quát hóa quá mức (stereotypes) về một nhóm xã hội, mà không dựa trên kinh nghiệm hoặc bằng chứng thực tế. Phân biệt đối xử (discrimination) là hành vi cụ thể dựa trên thành kiến, thể hiện sự đối xử bất công với các thành viên của nhóm bị thành kiến.

Chủ nghĩa xung đột tập trung vào sự bất bình đẳng, xung đột và cạnh tranh trong xã hội. Quan điểm cho rằng xã hội vận hành dựa trên sự đồng thuận và hợp tác là đặc trưng của chủ nghĩa cấu trúc chức năng, đối lập với chủ nghĩa xung đột.